Við­skipti hafa verið stunduð heims­horn­anna á milli í langan tíma. Það má gera sér í hug­ar­lund að heims­veldi for­tíðar hafi öll stundað ein­hvers­konar hnatt­væð­ingu, bæði hvað varðar við­skipti og menn­ingu. En þær hindr­anir sem þau glímdu við eru að mestu úr sög­unni með gríð­ar­legum tækni­fram­förum síð­ustu ára. 

Margir fræði­menn vilja ein­ungis horfa til þeirrar þró­unar sem við erum þátt­tak­endur í núna en aðrir vilja skoða þessa þróun heild­rænt og horfa til baka allt til þriðja árþús­unds­ins fyrir Krist. Ekki er ætl­unin að fara langt aftur í tím­ann hér enda eru þær fram­farir sem hafa átt sér stað á síð­ustu 50 til 60 árum svo ótrú­legar að af nógu er að taka. Það má til sanns vegar færa að það sem hefur átt sér stað á tutt­ug­ustu öld­inni og nú á fyrstu árum hinnar tutt­ug­ustu og fyrstu sé mun nær því að vera sönn hnatt­væð­ing en áður var mögu­leg. Þróun efna­hags­legrar og menn­ing­ar­legrar hnatt­væð­ingar hefur fleygt fram með tækni­fram­för­um. Það má nefna til­komu gufu­skipa, gufuknú­inna eim­reiða, þotu hreyf­ils­ins, gáma­flutn­inga og mik­illa fram­fara í sam­skiptum sem snúa að því að eiga sam­skipti við við­skipta­vini um allan hnött­inn. Hér má nefna sam­skipta­tækni sem hófst með sím­skeyt­um, síma­sam­bandi innan lands og á milli landa, þráð­laus sam­skipti hafa nú tekið við með til­komu far­síma og inter­nets­ins sem stóla á end­ur­varp frá turnum og gervi­tunglum til að koma merkjum frá einu tæki í ann­að. Það er enn not­ast við kapla en þeir munu lík­lega heyra sög­unni til innan skamm­s. 

Undur tækn­innar og nýj­ungar

 Þær tækni­fram­farir og breyt­ingar sem átt hafa sér stað síðan seinni heims­styrj­öld­inni lauk eru lyga­sögu lík­ast­ar.  Sú tækni sem við teljum sjálf­sagða núna í sam­skiptum manna á milli voru aðeins fyrir nokkrum tugum ára efni í vís­inda­skáld­sög­ur. 

Þeir sem eru komnir eitt­hvað á aldur muna eftir því að hafa orðið að til­einka sér notkun tölva í stað rit­véla til rit­vinnslu og síðar bók­færslu. Skjöl voru skönnuð og send með fax tækjum á milli fyr­ir­tækja og stofn­ana lengi vel. Ég man ennþá eftir því að hafa farið í flug­ferð og ferð­ast í bíl um landið með Ómari Ragn­ars­syni, fjöl­miðla­manni og skemmti­krafti þegar hann burð­að­ist með einn af fyrstu far­símunum sem komu til lands­ins. Þetta var í raun sím­tól sem var tengt við stóra raf­hlöðu. Ef ég giska á þyngd­ina þá hefur hún lík­lega verið á bil­inu 7-8 kíló.  Hann not­aði sím­ann mikið á ferða­lögum sín­um. 

Á sjö­unda ára­tugnum grúsk­uðu margir nördar við að skrifa sinn eigin tölvukóða sem var afrit­aður með hjálp Atari tölva á seg­ul­bands­spól­ur. Á þessum tíma voru Steve Jobs og Bill Gates þá þegar komnir á skrið með fyr­ir­tæki sín. Jobs með Apple og Gates með Microsoft. Það má segja að þessi tvö fyr­ir­tæki hafi breytt heim­in­um. 

Appolo 11 geim­farið sem lenti á tungl­inu var búið tölvu sem geim­far­arnir not­uðu til að stýra far­inu. Þessi tölva hafði ekki mikið minni né vinnslu­minni en þótti samt ótrú­lega öfl­ugt tæki. Apple II og Comm­odor tölv­urnar sem voru seldar almenn­ingi seint á sjötta ára­tugnum voru sam­bæri­leg­ar. Síðan þá hefur margt breyst.

Risa­fyr­ir­tæki fjár­festu í tölvum og þær tölvur þurftu mikið rými. Tölva með sæmi­legt vinnslu­minni sem áður þurfti marga fer­metra undir sig rúm­ast nú í far­tölvum sem mörg okkar eiga. Snjall­símar okkar eru mun öfl­ugri en tölva tungl­far­anna. Nú geta þær tölvur sem við berum með okkur hvert sem við förum reiknað flókn­ustu dæmi á nokkrum sek­únd­um. Við getum nú náð sam­bandi í gegnum síma eða inter­net nán­ast hvar sem er á land­inu og nán­ast hvar sem er í heim­in­um. Ég hef dvalið í nokkur ár á Papúa Nýju Gíneu sem telst til van­þró­aðra ríkja en hér hafa far­símar breytt mörgu hvað varðar sam­skipti fólks. Árið 2007 var síma­fyr­ir­tækið Dig­icel sett á stofn hér. Þeir reistu turna með sendi og mót­töku­tækjum út um allt land sam­fara því að selja ódýra far­síma. Núna er hægt að kom­ast í far­síma sam­band hvaðanæva að um þetta mjög svo harð­býla land þar sem vega­sam­göngur eru oft­ast nær mjög bág­born­ar. Þetta hefur breytt við­skipta­háttum og gert íbúum lands­ins betur kleift að vera í sam­bandi sín á milli.

Tölvusamskipti eru trú­lega enn mik­il­væg­ari núna á tímum heims­far­ald­urs. Fólk notar sam­fé­lags­miðla til að eiga sam­skipti, bæði á per­sónu­legum nótum og til að eiga í við­skipt­um. Ráð­stefnur sem áður voru haldnar í ráð­stefnu­sölum þar sem fólk hvaðanæva að úr heim­inum kom saman eiga sér nú stað í gegnum sam­skipta­for­rit eins og Zoom og Skype. 

Enn um breyt­ingar

Gámar voru fyrst not­aðir til flutn­inga árið 1956. Stærðir þeirra eru staðl­aðar sem gerir það að verkum að not­endur hvar sem er í heim­inum geta pantað sér pláss í þeim og þurfa ekki að spyrja margra spurn­inga hvað varðar kostnað og ummál og þyngd þess sem á að flytja. Gámar eru fluttir með gáma­skip­um, járn­brauta­lestum og trukk­um. Öll með­ferð þeirra fer fram með krön­um. Þessi flutn­ings­máti ger­breytti flutn­ingum á vörum og hrá­efni og þar með við­skiptum á heims­vísu.

Áður fyrr voru vörur fluttar á milli landa á skipum sem höfðu opnar lest­ar. Þetta heyrir nú að mestu sög­unni til og það sem hefur breyst er að nú er hægt að flytja nán­ast hvað sem er heims­horna á milli hvort sem um er að ræða hrá­efni eða full­unnar vör­ur.

Hér má nefna það ef farið er út í búð getur þú keypt ávexti og græn­meti sem er ræktað hinum megin á hnett­in­um. Þetta er til­tölu­lega nýtil­komið vegna kæli- og frysti­gáma sem geta til dæmis komið full­komnum banönum frá Suður Amer­íku til Evr­ópu og þeir eru í full­komnu lagi þegar þeir eru komnir í versl­anir hér. Sama má segja um aðrar vöru­teg­undir og nú getum við keypt krydd og annað sem þarf til að elda exo­tíska asíska rétti hvenær sem við vilj­um. Ef okkur langar í ítalskan eða grískan mat er það heldur ekk­ert til­töku­mál. Upp­skrift­irnar eru á net­inu og hrá­efnið í næsta stór­mark­aði. Sér­vöru­versl­anir selja vörur frá öllum heims­hornum og okkur skortir ekki neitt… þangað til eitt­hvað á sér stað sem stöðvar þessa flutn­inga og þá er voð­inn vís. Fæstar þjóðir eru sjálfum sér nægar um allar nauð­synj­ar. Ef hið þéttriðna flutn­inga­net nútím­ans stöðvast af ein­hverjum ástæðum getur skortur fljót­lega látið á sér kræla. Þetta er mest áber­andi varð­andi mat­vöru. 

Við­skipta­hættir haf breyst gríð­ar­lega á sama tíma. Hugs­unin á bak­við IKEA hefði ekki kom­ist af teikni­borð­inu nema af því að gáma­flutn­ingar komu til. Þetta fyr­ir­tæki fram­leiðir hús­gögn og annað til heim­il­is­nota út um allan heim og selur síðan obbann af hús­gögn­unum sem í boði eru ósam­sett beint til við­skipta­vina sinna sem flytja svo borð, stóla, kommóður og annað sem þá van­hagar um heim og setja saman eftir öllum kúnst­ar­innar reglum bæk­lings­ins sem situr efst í flötum kass­anum sem geymir það sem keypt var. 

Amazon, eBay, JD.com, Sun­ing.com og Ali Baba eru allt risa­fyr­ir­tæki sem stóla á flutn­inga á vörum með gámum og við­mót þeirra við við­skipta­vini er í gegnum net­ið. Það má segja að net bylt­ing­in, fram­farir í flutn­ingum og hnatt­væð­ingin sjá­ist einna gleggst hjá fyr­ir­tækjum sem þess­um. 

Önnur fyr­ir­tæki eins og Goog­le, Microsoft, Face­book og Expedia svo ein­hver séu nefnd not­ast við inter­netið til að selja það sem þau bjóða upp á. Þessi fyr­ir­tæki eru öll fjöl­þjóða­fyr­ir­tæki en ólíkt fyr­ir­tækj­unum sem voru nefnd hér að ofan þurfa þau ekki að flytja vörur á milli heims­horna þar sem það sem þau selja eru for­rit eða annað sem við­skipta­vin­irnir hlaða niður af net­inu og notað á þeim tækjum sem eiga við hverju sinni. Það má segja að Amazon sé brúin á milli þeirra þar sem þeir selja bæði vörur sem þarf að senda á milli staða og einnig vörur sem hægt er að hlaða niður af net­inu.

Hvað stjórnar ferð?

Það sem hefur verið nefnt hér að ofan er aðeins brot af því sem gerst hefur und­an­farin ár. Hnatt­væð­ingin stólar á sam­skipti á milli fyr­ir­tækja og fólks í gegnum þau sam­skipta­tæki sem eru til stað­ar. Þetta á bæði við um sam­skipti við við­skipta­vini sem fal­ast eftir vörum og þjón­ustu sem í boði eru, sam­skipti við birgja sem sjá um að koma því efni sem til þarf til að fram­leiða það sem við­skipta­vin­ur­inn vill og verk­smiðj­anna sjálfra sem fram­leiða það sem við­skipta­vin­inn vantar eða telur sig vanta hverju sinni.

Það eru margar spurn­ingar sem vakna varð­andi þetta efni sem teng­ist okkur öllum á marga vegu. Ástæða þess að hnatt­væð­ing hefur kom­ist á skrið er sú að und­an­farin ár hafa ríki heims gert með sér samn­inga sem gera það að verkum að miklu meira frelsi ríkir nú hvað varðar flutn­ing á vöru og þjón­ustu á milli landa. World Trade Org­an­isation vakir yfir þess­ari þróun ásamt og með öðrum stofn­unum og hags­muna aðil­um. Það má gera að því skóna að þessi þróun sé ekki full­kom­in. Margt á enn eftir að eiga sér stað.

Framleiðsla hefur auk­ist mikið og arður fjöl­þjóða­fyr­ir­tækja einnig. Þetta er okkur sagt þegar stjórn­mála­menn stíga á stokk til að fal­bjóða sig og flokka sína þegar kosn­ingar eru á næsta leiti. Hvað varðar þróuð ríki þá hefur þessi þróun verið til mik­illa hags­bóta. Ríki eins og Kína, Ind­land og mörg Asíu­ríkj­anna hafa komið vel út úr hnatt­væð­ing­unni. En ef málin eru skoðuð út frá öðrum for­sendum koma gallar í ljós. Risa fyr­ir­tæki setja upp verk­smiðjur þar sem vinnu­afl er ódýrt og auð­velt að koma hrá­efni til. Þetta á við áður­nefnda risa svo sem Ind­land og Kína. Það sem hefur verið rætt um er að þó að arður hafi auk­ist hefur hann ekki endi­lega orðið til þess að minka bilið á milli ríkra og fátækra og í sumum til­vikum hefur hið gagn­stæða átt sér stað. Störfum hefur fjölgað og færni vinnu­aflsins eykst. Þetta hefur góð áhrif á efna­hag þjóð­anna. Fyr­ir­tækin flytja einnig gjald­eyri til svæð­is­ins sem unnið er á og ef allt væri með felldu gæti því sem kemur í kass­ann verið eytt í mennt­un, heilsu­gæslu og inn­viði ríkj­anna. Þetta er hins vegar ekki alltaf reyndin og þeir fjár­munir sem koma inn safn­ast oft á fárra hend­ur.

Fram­tíð­arvá í nútíð­inni

Það vanda­mál sem við eigum öll eftir að eiga við að stríða er hlýnun jarðar af völdum gróð­ur­húsa­á­hrif­anna marg­um­töl­uðu. All­flestar rann­sóknir og nið­ur­stöður vís­inda­manna sem um þessi mál fjalla benda ein­dregið til þess að íbúar jarð­ar­innar séu að koma sér í þá stöðu að með efna­hags­legri þenslu séum við að breyta vist­kerfi jarð­ar­inn­ar. Vegna þessa mun veðr­átta breyt­ast til hins verra. Þetta er nú þegar að eiga sér stað. Íshell­urnar á Græn­landi, suð­ur- og norður heim­skaut­inu bráðna með ógnar hraða. Amazon skóg­ur­inn brennur á hverju ári bæði af völdum manna og af völdum gróð­ur­húsa áhrif­anna sem eru vit­an­lega líka af völdum manna. Skógar brenna með miklum ofsa í Ástr­alíu og Banda­ríkj­unum á hverju ári og þessar ham­farir skilja eftir sig sviðna jörð, mikið eigna­tjón og gríð­ar­leg og slæm áhrif á vist­kerfi svæð­anna. Stormar sem herja á hinum ýmsu stöðum jarð­ar­innar eru að aukast í styrk og ofsa. Hita­stig er að hækka á heims­vísu og á hverju ári deyr fólk af völdum þess.  

Mengun er áhrifa­vald­ur­inn hér. Koltví­sýr­ingur sem safn­ast hefur í loft­hjúp jarðar vegna brennslu olíu og kola sleppir sól­ar­ljósi inn en hleypir megn­inu af hit­anum sem skap­ast ekki út fyrir gufu­hvolfið aft­ur. Ann­ars konar mengun hefur gríð­ar­leg áhrif. Það er talað um eyju úr rusli, mest megnis plasti, í Kyrra­haf­inu. Þetta er í raun­inni ekki eyja heldur þykkt lag af allra handa úrgangi sem hefur safn­ast sam­an, eftir að hafa borist með sjáv­ar­straumum á afmarkað svæði. Þetta hefur mikil áhrif á líf villtra dýra sem deyja umvörpum vegna þess að þau inn­byrða ruslið og drep­ast vegna þess eða kom­ast ekki í átu og deyja úr hungri. 

End­ur­vinnsla hefur verið til umræðu lengi en ekki þok­ast mikið áfram. Nær­tækt dæmi má nefna að enn er fram­leitt ál á Íslandi þó að margra ára birgðir áls séu til staðar í heim­inum í not­uðum áldósum og öðru því sem ál er notað í. Hugs­an­lega gott dæmi um hnatt­væð­ingu er að Rio Tinto Alcan flytur báxít alla leið frá Ástr­alíu til að gera úr því ál hér. Þetta fyr­ir­tæki er sakað um að brjóta á rétt­indum starfs­manna sinna svo ekki sé talað um þau nátt­úr­spjöll sem námu­vinnsla þeirra hefur vald­ið. Þeir eru að reyna að kom­ast undan ábyrgð á tjóni sem námu­vinnsla þeirra olli í Bougan­ville í Papúa Nýju Gíneu. Fyrr á þessu ári sprengdu þeir upp Juukan Gorge í Ástr­alíu sem er menn­ing­ar­lega mik­il­vægur staður fyrir frum­byggja svæð­is­ins. Járn er það sem þeir eru að sækj­ast eftir þar. 

Olíu­vinnsla og hreinsun þeirrar auð­lindar er einnig mjög kostn­að­ar­söm fyrir líf­ríki jarðar og ekki sér fyrir end­ann á því og að þörfin fyrir olíu, gas og plast verði úr sög­unni. Enn eru til ógrynnin öll af kolum sem bíða eftir að verða brennd. Þetta eru aðeins örfá dæmi um vanda­mál sem bíða úrlausnar en mega ekki bíða of leng­i. 

Fram­tíðin

Hnatt­væð­ingin er komin til að vera. Hún hefur áhrif á okkur öll og það er lík­legt að heims­mynd okkar sé að breyt­ast hraðar en við gerum okkur grein fyr­ir. Allt bendir til þess að Banda­ríkin séu að tapa for­ystu­hlut­verki sínu og flest bendir til að Kína sé að taka við af þeim. Ekki er auð­velt að spá um fram­haldið núna þar sem alheim­spestin heldur okkur enn í helj­ar­g­reipum og sér ekki fyrir end­ann á henn­i. 

Á því augna­bliki sem þetta er skrifað eru 7.807.697.200 mann­eskjur á lífi á jörð­inni. Við verðum öll að hugsa um nærum­hverfi okkar en það er ekki nóg þar sem við erum öll tengd bæði hvað varðar efna­hag okkar og stöðu jarð­ar­innar og þess líf­ríkis sem við búum við. 

Með til­komu inter­nets­ins hefur ekki ein­ungis orðið breyt­ing á við­skipta­háttum heldur er svæð­is­bundin menn­ing mun aðgengi­legri en áður var. Tón­list­ar­maður sem hleður upp mynd­bandi á Youtube eða Vimeo er í raun að gera efni sitt aðgengi­legt á alþjóða vett­vangi. Lista­menn selja list sína í gegnum inter­netið með hjálp PayPal og korta­fyr­ir­tækja. Þó að ferða­lög séu ekki mögu­leg eins og er þá er auð­velt að safna í sarp­inn hug­myndum um drauma­ferðir þegar far­sóttin er gengin yfir. Á net­inu er ótrú­lega mikið af upp­lýs­ingum um for­vitni­lega staði sem vert er að heim­sækja. Ef við þurfum upp­lýs­ingar um nán­ast hvað sem er lítið mál að skella fram spurn­ingu og sjá hvað blessað inter­netið gefur okkur af svör­um. Þessar upp­lýs­ingar þarf auð­vitað að skoða með gagn­rýni að leið­ar­ljósi. 

Eins og alltaf er hefur hið góða sínar slæmu hlið­ar. Yin og yang eru svo sann­ar­lega til staðar þegar rætt er um hið góða og slæma sem til­koma far­síma, snjall­síma og inter­nets­ins hefur fært okk­ur. Fyr­ir­tæki á borð við Face­book og Google hafa safnað ógrynni upp­lýs­inga um okkur hvert og eitt. Þessar upp­lýs­ingar hafa verið seldar í ein­hverjum til­vikum til fyr­ir­tækja sem nota þær til að selja okkur vöru og þjón­ustu sem þeir vita að við höfum áhuga á vegna þeirra upp­lýs­inga sem liggja fyrir um ferðir okkar á net­in­u. 

Áður fyrr þurftu ofur­tölvur tugi rúmmetra til að koma sér fyrir á. Nú eru þær ofur­tölvur sem not­aðar eru mun öfl­ugri og geta þeirra til að vinna úr upp­lýs­ingum er gríð­ar­leg. Það er hægt að fylgja ein­stak­lingi eftir í gegnum mynda­vélar sem eru stað­settar á götum og inni í bygg­ing­um. Það er hægt að skjóta and­lits­mynd okkar til tölvu­ver­anna sem finna upp­lýs­ingar um okkur á auga­bragði. Þetta er hið besta mál þegar verið er að elt­ast við glæpa­menn eða hryðju­verka­menn en við hin erum líka í skot­línu þess­arar tækni.

Það er að mörgu að gæta og við sem erum jú ein­stak­lingar en líka hluti þeirra 7.807.701.200 sem búa á þess­ari plánetu sem er sú eina sem við vitum af sem er byggi­leg í nágrenni okkar í alheim­in­um, verðum í sam­ein­ingu að fara hugsa heild­rænt um fram­tíð okk­ar.

Höf­undur er kenn­­ari/­­kvik­­mynda­­gerð­­ar­­mað­­ur.