Frá 11. ágúst hefur staðið yfir ekk­ert sér­stak­lega fynd­inn farsi. Sá sem staðið hefur fyrir honum er alþjóð­legt stór­fyr­ir­tæki í sjáv­ar­út­vegi, Sam­herji. Félag sem veltir tugum millj­arða króna á ári og er í eigu valda­mestu manna á Íslandi. Manna sem halda á, beint eða óbeint, um 17,1 pró­sent af úthlut­uðum afla á Íslandi, ráða stærsta skipa­fé­lagi lands­ins, eiga fast­eigna­fé­lag sem er að byggja nýjan miðbæ á Sel­fossi, eiga hlut í einu stærsta einka­rekna fjöl­miðla­fyr­ir­tæki lands­ins og greiddu árum saman botn­lausan tap­rekst­urs ann­ars, þangað til að þeir gáfu kjörnum full­trúa stærsta stjórn­mála­flokks lands­ins hlut sinn í því tapi. Svo fátt eitt sé nefn­t. 

Þennan dag birti Sam­herji á heima­síðu sinni, þeirri sömu og fyr­ir­tækið notar í dag­legum við­skiptum sín­um, langan texta um meintar rang­færslur óbil­gjarnra blaða­manna og fjöl­miðla, og með hlekk inn á áróð­urs­þátt sem fyr­ir­tækið hafði látið fram­leiða um mál­ið. 

Inni­hald þátt­ar­ins, sem var meðal ann­ars unn­inn af fyrr­ver­andi rann­sókn­ar­lög­reglu­manni sem hefur starfað fyrir Sam­herja árum saman með aðstoð fyrr­ver­andi fjöl­miðla­manns sem hefur starfað fyrir fyr­ir­tækið síð­asta tæpa árið, sner­ist um að ráð­ast gegn æru og trú­verð­ug­leika Helga Seljan og RÚV. 

Brúna­þungir menn skil­greina hvað sé skýrsla

Í fyrsta kasti sner­ist þátta­gerðin um að halda því fram að frétta­skýr­inga­þáttur Kast­ljóss frá árinu 2012, þar sem Sam­herji var til umfjöll­un­ar, hefði byggt á skýrslu sem blaða­mað­ur­inn hefði fals­að, en í sama þætti var því reyndar líka haldið fram að skýrslan væri ekki til. Í þætt­inum voru sumir við­mæl­endur kynntir til leiks sem óháðir sér­fræð­ing­ar, án þess að það væri sér­stak­lega til­greint að þeir sinna allir störfum fyrir Sam­herja.

Þegar búið var að sýna fram á, með vitn­is­burði tveggja manna sem höfðu sömu skýrslu undir hönd­um, að skýrslan var sann­ar­lega til sendi Verð­lags­stofa skipta­verðs frá sér til­kynn­ingu um að svo væri, en hún væri reyndar miklu frekar ein­hvers­konar vinnu­gagn.

Þá fór Sam­herji af stað með nýjan þátt þar sem nokkrir brúna­þungir menn á miðjum aldri, að mestu borg­aðir af Sam­herja, útskýrðu með þunga að gögnin sem um ræddi væru í raun ekki skýrsla, heldur eitt­hvað annað og létt­væg­ara. 

Skyndi­lega urðu merki­lega margir ein­stak­ling­ar, sem eru fyr­ir­ferða­miklir á sam­fé­lags­miðlum eða í skoð­ana­skrifum fjöl­miðla, orðnir sér­fræð­ingar í skýrslu­skil­grein­ing­um. Og eyddu ómældum tíma og orku í að kýta um hvort skjal væri gagn/­skýrsla/­grein­ar­gerð/minn­is­blað/A4-knippi eða mögu­lega eitt­hvað allt annað og enn frum­stæð­ar­a. 

Auð­vitað voru þetta ein­ungis hár­tog­anir um auka­at­riði drifnar áfram af þeim sem tóku jákvæða afstöðu gagn­vart inni­haldi áróð­urs­mynd­bands stór­fyr­ir­tæk­is, sem raun­veru­leik­inn og stað­reyndir hafa síðan sýnt fram á að var rang­t. 

Íslenska „birther“ umræðan

Ef eitt­hvað keppir við gagna­ein­kenna-um­ræð­una í vit­leysu þá var það krafa um að það þyrfti að birta gagnið til að „sanna“ að það væri raun­veru­lega til og að satt hafi verið greint frá inni­haldi þess, þrátt fyrir að tveir menn sem höfðu gagnið undir höndum fyrir átta árum hafi stað­fest að svo sé. Bæði fjöl­miðla- og stjórn­mála­menn tóku þátt í þeirri veg­ferð. 

Sú umræða minnti á hina svoköll­uðu „birther-­kenn­ingu“ sem teflt var fram í Banda­ríkj­unum fyrir nokkrum árum, og fól í sér að Barack Obama þyrfti að opin­bera fæð­ing­ar­vott­orð sitt til að „sanna“ að hann væri fæddur í Banda­ríkj­un­um. Svo lengi sem hann gerði það ekki væri rétt­mætur efi um það, þrátt fyrir að Obama væri skjal­festur banda­rískur rík­is­borg­ari. Á sama hátt lá fyrir að Kast­ljós hafði fjallað um skýrslu frá Verð­lags­stofu skipta­verðs í umfjöllun sinni fyrir átta árum, enda var skýrslan birt í þætt­in­um. 

Sam­herji hefur enda aldrei véfengt efn­is­legt inni­hald skýrsl­unn­ar, sem snýst um verð á karfa. Áróð­ursleið þeirra er ætið sú að láta efn­is­at­riðin vera en festa sig í form­inu og skjóta síðan sendi­boð­ann. Helst með fall­byssu. Skotin hafa hins vegar öll sprungið í hlaup­inu. Og framan í Sam­herja.

Óheppnir með starfs­fólk

Þótt hér sé þetta for­dæma­lausa mál kallað farsi, þá ber auð­vitað ekki að taka því með neinni létt­úð.

Málið á sér fjöl­margar alvar­legar hlið­ar. Fyrst ber auð­vitað að nefna að hér er um að ræða til­raun stór­fyr­ir­tækis til að ráð­ast gegn nafn­greindu fólki og mik­il­vægum fjöl­miðlum með áróðri og atvinnurógi að því er virð­ist vegna þess að Sam­herji var opin­ber­aður af sömu aðilum fyrir starfs­hætti sína í Namib­íu, sem fólu meðal ann­ars í sér meintar mútu­greiðsl­ur. 

Í nýlegu bréfi sem annar for­stjóri fyr­ir­tæk­is­ins, Björgólfur Jóhanns­son, sendi erlendri frétta­stofu virð­ist hann stað­festa nokkur óyggj­andi að greiðslur hafi átt sér stað sem feli í sér brot, þótt hann reyni áfram sem áður að vísa ábyrgð­inni á starfs­menn sem fram­kvæmdu gjörn­ing­inn, og frá þeim sem fram­kvæmda­að­il­arnir hafa sagt að beri ábyrgð á að taka ákvörðun um hann. „Það er eng­inn vafi að Sam­herja hefur mis­­­tek­ist að verja dótt­­ur­­fé­lög sín gegn brotum ein­stak­l­inga. Okkur þykir það mjög leitt,“ sagði Björgólfur í bréf­in­u. 

Það rímar vel við fyrri rétt­læt­ingar stjórn­enda fyr­ir­tæk­is­ins, um að brotin hafi verið framin af óheið­ar­legu starfs­fólki, ekki stjórn­endum eða eig­endum sem högn­uð­ust mest á þeim. Ógæfa Sam­herja hafi verið sú að fyr­ir­tækið sé óheppið í manna­ráðn­ing­um. Fyr­ir­tækið var ekki ger­andi, heldur fórn­ar­lamb. 

Til­raun til að afnema vernd heim­ild­ar­manna

Hitt sem er ekki síður alvar­legt og hættu­legt í þessu máli snýr að maka­lausri kröfu lög­manns Sam­herja sem send var til útvarps­stjóra eftir birt­ingu fyrsta áróð­urs­þátt­ar­ins. Í henni fólst að fá afhent gögn sem frétta­maður fékk afhent frá heim­ild­ar­manni, sem inni­halda per­sónu­grein­an­legar upp­lýs­ing­ar, á grund­velli upp­lýs­inga­laga. 

Mark­mið þeirra laga er að tryggja gegn­sæi í stjórn­sýslu og við með­ferð opin­berra hags­muna. Þótt RÚV sem opin­bert fyr­ir­tæki falli eðli­lega undir þau lög, til dæmis hvað varðar rekstr­ar­upp­lýs­ing­ar, þá getur frétta­stofa RÚV eða frétta­menn þess ekki gert það. 

Í lögum um fjöl­miðla er grein sem fjallar um vernd heim­ild­ar­manna. Þar segir að starfs­mönnum fjöl­miðla­veitu sé „óheim­ilt að upp­lýsa hver sé heim­ild­ar­maður að grein, riti, frá­sögn, til­kynn­ingu eða öðru efni, hvort sem það hefur birst eða ekki, hafi heim­ild­ar­maður eða höf­undur óskað nafn­leynd­ar.“ 

Þetta er heilög grund­vall­ar­regla og hana má ekki brjóta. Það þarf ekki mikið ímynd­un­ar­afl um hvað það myndi gera fyrir starfs­að­stæð­ur, trú­verð­ug­leika og getu frétta­stofu RÚV til að sinna starfi sínu ef upp­lýs­inga­lög ættu að fara að gilda um sam­skipti frétta­manna við heim­ild­ar­menn. Hún gæti bara lok­að.

Þess vegna olli von­brigðum að RÚV hafi svarað kröfu lög­manns Sam­herja efn­is­lega með því að segja að skýrslan væri ekki í vörslu fyr­ir­tæk­is­ins, en að hægt væri að nálg­ast hana hjá Seðla­banka Íslands, sem fékk afrit af henni, eða Verð­lags­stofu skipta­verðs á Akur­eyri. Útvarps­stjóri hefði átt að svara: Það kemur aldrei til greina að afhenda gögn sem frétta­menn fá frá heim­ild­ar­mönn­um. Frek­ari sam­ræða er óþörf.

Elti­hrell­ing blaða­manna 

Það sem virt­ist ætla að vera síð­asta hluti þessa farsa hófst svo í byrjun viku þegar títt­nefnd Verð­lags­stofa skipta­verðs, sem hafði í tölvu­pósti til Sam­herja 4. apríl sagt að engin skýrsla hefði verið sam­in, og í yfir­lýs­ingu til fjöl­miðla 12. ágúst sagt að sam­an­tektin væri til en að um hafi verið að ræða excel­skjal, fann skýrsl­una sem Kast­ljós studd­ist við. Hún hafði verið vistuð utan hefð­bund­ins skjala­kerf­is, er þrjár blað­síður og upp­fyllir þær kröfur sem skýrslu­skil­grein­ing­ar­sér­fræð­ingar lands­ins töldu að skýrsla þyrfti að inni­halda til að vera skýrsla. Á meðal þess er nið­ur­stöðukafli þar sem þáver­andi starfs­maður Verð­lags­stofu dregur álykt­anir af gögn­unum sem voru til umfjöll­un­ar. 

Það er því búið að eyða ævin­týra­legum tíma og orku í að karpa um eitt­hvað sem var ekk­ert. 

Frétta­skýr­ing Kjarn­ans, sem birt­ist á fimmtu­dag fram­lengdi hins vegar málið og gerði það enn óþægi­legra. Hún fjall­aði um marg­hátt­aða elti­hrella-til­burði fyrr­ver­andi rann­sókn­ar­lög­reglu­manns, Jóns Ótt­ars Ólafs­son­ar, sem hefur ofsótt Helga Seljan með því að elta hann og senda honum ógn­andi skila­boð í gegnum SMS og sam­fé­lags­miðla. Ingi Freyr Vil­hjálms­son, blaða­maður Stund­ar­inn­ar, hefur einnig fengið hót­anir um „um­fjöll­un“ í skila­boðum frá Jóni Ótt­ari, sem hefur starfað fyrir Sam­herja árum sam­an, meðal ann­ars í Namibíu og við gerð áróð­urs­þátt­anna sem birtir hafa verið und­an­far­ið. 

Báðir blaða­menn­irnir sem urðu fyrir honum léku lyk­il­hlut­verk í opin­berun íslenskra fjöl­miðla á starfs­háttum Sam­herja í Namibíu í nóv­em­ber í fyrra.

Aldrei áður hefur slíkt kerfi­bundið áreiti átt sér stað gegn blaða­mönnum á Íslandi úr hendi manns sem þiggur lífs­við­ur­væri sitt úr hendi stór­fyr­ir­tækis sem er í opin­berum stríð­rekstri gegn sömu ein­stak­ling­um. 

Ekki í umboði Sam­herja

Það er vel að öðrum for­stjóra Sam­herja, Björgólfi Jóhanns­syni, hafi verið brugðið þegar honum var til­kynnt um áreiti manns­ins. Það er vel að hann sagði í sam­tali við Kjarn­ann að það væri ekki í umboði Sam­herja. Engin ástæða er til ann­ars en að taka þau orð trú­an­leg.

En öllum hlýtur að vera ljóst að vinnu­sam­band manns­ins við Sam­herja, og það sem hefur falist í vinnu hans und­an­farin ár, er lík­leg­asti hvat­inn að því að hann ákvað að ofsækja blaða­menn með þessum hætt­i. 

Sjálfur segir Jón Óttar í yfir­lýs­ingu til Kjarn­ans að um dóm­greind­ar­brest hafi verið að ræða af hans hálfu. Hann bað Helga Seljan afsök­unar og stað­festi orð Björg­ólfs um að stjórn­endur Sam­herja hefðu ekki haft vit­neskju um skila­boðin sem hann sendi til blaða­manns­ins.

En yfir­lýs­ingin er líka rétt­læt­ing á gjörðum hans. Hluti af áreit­inu gagn­vart Helga Seljan fólst í því að Jón Óttar hóf að mæta reglu­lega á kaffi­hús sem sá fyrr­nefndi sækir á morgn­ana. Hann segir að þær heim­sóknir hafi ekki verið til að elta Helga.

Þær skýr­ingar stand­ast illa þegar skila­boð sem hann sendi Helga þann 11. ágúst, sama dag og fyrsti áróð­urs­þáttur Sam­herja fór í loft­ið, eru skoð­uð. Í þeim stend­ur: „Hræsnin i ykk­ur. En takk fyrir godar stundir á kaffi­húsi góða og gáf­aða fólks­ins. Kem ekki aftur þang­að. Þarf þess ekki😂😂“.

Ger­endur verða fórn­ar­lömb

Í yfir­lýs­ing­unni segir Jón Óttar enn frem­ur: „Án þess að ég vilji reyna að rétt­læta skila­­boðin og efni þeirra finnst mér mik­il­vægt að fram komi að ég hef und­an­farið verið undir miklu álagi. Einkum vegna nei­­kvæðrar umfjöll­unar í fjöl­miðlum um mig per­­són­u­­lega. Nær öll skila­­boðin voru send fyrr í þessum mán­uði þegar umrædd fjöl­miðlaum­­fjöllun var hvað mest áber­andi með til­­heyr­andi óþæg­indum fyrir mig og fjöl­­skyldu mína.“

Erfitt er að lesa mikla iðrun út úr þessum orð­um. Jón Óttar lítur þvert á móti á sig sem fórn­ar­lamb. Alveg eins og að Sam­herji  og helstu stjórn­end­ur/­eig­endur þess líta á sig sem fórn­ar­lömb, ekki ger­end­ur, í Namib­íu­mál­in­u. 

Það ber að taka þessa ein­stæðu atburða­rás í Íslands­sög­unni alvar­lega. Hún er birt­ing­ar­mynd á ofsóknum gagn­vart fjöl­miðlum og fjöl­miðla­fólki sem er ekki hægt að líða. Kollegar þurfa að standa upp og standa með þeim sem fyrir þessu verða, í stað þess að vera viljug verk­færi í höndum ger­end­anna. Það þarf almenn­ingur og sér í lagi stjórn­mála­menn líka að gera ef þeir telja frjálsa og gagn­rýna fjöl­miðla þjóna mik­il­vægu lýð­ræð­is­legu hlut­verki.

Það er stór­mál þegar stór­fyr­ir­tæki fara í stríð við fólk fyrir það að reyna að vinna vinn­una sína, og reyna að svipta því ærunni og fram­færslu. Það er stór­mál þegar þau ógna til­veru­grund­velli þeirra og fjöl­skyldna þeirra. Það er stór­mál þegar stað­reyndir verða auka­at­riði í slíku ferli. 

Og það er stór­mál þegar farið er að hrella blaða­menn skipu­lega á hátt sem þeir upp­lifa sem beinar hót­an­ir.