Það er margt sem getur pirrað á langri ævi. Eitt það sem veldur mér alltaf miklu hug­ar­angri er fólk sem gengur um með þær hug­myndir að þeirra trú eða lífs­skoðun sé hin eina rétta. Þeirra lit­ar­haft sé það sem gefi þeim rétt á að setja sig skör­inni… ja oftar en ekki svo­lítið meira en skör­inni, hærra en þá sem eru af öðrum kyn­þætti eða öðrum trúflokki en þeir sjálf­ir. Það má finna sann­leik­ann í mörgu en þegar hann hefur verið fund­inn þá er ekki þar með sagt að hann sé sann­fær­ing allra eða algild. Það hefur eng­inn rétt á að troða sinni sann­fær­ingu upp á annan sem er ekki endi­lega sama sinn­is. En þetta er auð­vitað gert leynt og ljóst út um allan heim í skjóli rétt­trún­aðar í trú­mál­um, rétt­trún­aðar í stjórn­mál­um, rétt­trún­aði í vís­indum og bara rétt­trún­aði sem hentar þeim sem stjórna á hverjum tíma fyrir sig. 

Flöt eða ekki flöt það er spurn­ingin

Blind trú er alltaf hættu­leg. Það á bæði við um trú á menn sem eru settir á stall og eru Guði líkir í augum stuðn­ings­manna sinna og þær kenni­setn­ingar sem um er að ræða hverju sinn­i. 

Annað er trú á vís­inda­leg eða trú­ar­leg gildi. Fyrir það fyrsta er trú á vís­inda­legar kenni­setn­ingar háð því hvort að kenn­ingar hafi verið sann­aðar eða ekki og það á ekki að vera rúm til að stunda trú­ar­brögð innan vís­ind­anna. Ég hef til dæmis enga trú á því að stóri­hvellur hafi átta sér stað. Jamm, þetta var svo­lítið stór hvellur fyrir þá sem trúa blint á þá kenn­ingu. En þetta er ein­ungis kenn­ing og hefur ekki verið sönnuð að því er ég best veit. Þess vegna velti ég þessu enn fyrir mér sem leik­maður sem hefur gaman að því að láta hug­ann reika. Ég ber mikla virð­ingu fyrir vís­inda­mönnum sem hafa sett þessa kenn­ingu fram og vona að þeir haldi áfram að spá og spek­úlera og fram muni koma betri útskýr­ing á því hvað stjórnar til­veru okk­ar. Þangað til ætla ég að efast.

Það er stundum að fréttir koma okkur til að hlæja og spaugið er enda­laust. Þetta á við um félags­skap sem predikar það að jörðin sé flöt. Blaða­menn velta því fyrir sér hvort þeim sem til­heyra þessum félags­skap sé alvara. Það er svo margt sem þarf að end­ur­skoða til að þessi kenn­ing geti aftur orðið að almennri trú. Þetta var auð­vitað trú fólks á öldum áður sem taldi að jörðin væri í miðju alheims­ins. Þessi heims­sýn var studd af Kaþ­ólsku kirkj­unni enda hent­aði ein­föld heims­sýn sem þessi ein­stak­lega vel til að kort­leggja him­inn, hel­víti og það sem er þar á milli. En það er auð­vitað á flestra vit­orði núna að það er ekki alheims­sam­særi NASA sem gerir það að verkum að flest okkar sættum okkur við það að Jörðin er ekki flöt og að hún er hvergi nærri miðju alheims­ins… en ég efast enn um kenn­ing­una um Stóra­hvell samt sem áður en bara þangað til til­gátan hefur verið sönn­uð.

Ekki er hægt að sanna allar kenn­ingar í tæka tíð

Stundum er ekki hægt að sanna svo óyggj­andi sé að kenn­ingar séu réttar þó að allt bendi til þess að það sem um er talað sé lík­lega rétt. Þetta á við um gróð­ur­húsa­á­hrifin og hlýnun jarðar sem eru að koma okkur öllum í mikil vand­ræði. Það eru allar líkur á því að skóg­ar­eld­arnir sem nú brenna í Banda­ríkj­unum séu af völdum hlýn­unnar jarð­ar. Það má vel vera rétt hjá for­set­anum að með betri umhirðu með skóg­unum log­uðu færri eldar en það er þó ekki nóg til þess hrekja ábend­ingar vís­inda­manna um áhrif hlýn­unnar jarð­ar. Skóg­ar­eldar brenna á Ástr­alíu og Amazon skóg­ur­inn skíð­logar á hverju ári og minnkar í fer­kíló­metrum ár frá ári. Það vanda­mál verður lík­lega úr sög­unni innan fárra ára þegar skóg­ur­inn er allur horf­inn. Skóg­ur­inn þar sem gríða­lega fjöl­breytt plönt­u-, dýra- og mann­líf á sér sama­stað mun hverfa með öllu ef ekki verður gripið til aðgerða. Það má þrátta enda­laust um ástæð­urnar en við stöndum frammi fyrir því að okkar kyn­slóð muni skila nátt­úru­ríki heims­ins í mjög slæmu ástandi til næstu kyn­slóð­ar. Það sem er að eiga sér stað er að setja allt á annan end­ann. 

Ræktun mat­væla þarf að end­ur­skoða á heims­vísu og skipu­leggja aftur vegna þess að lofts­lag­ið, regn og vindar eru ekki þeir sömu núna og þeir voru fyrir nokkrum árum. Það sem óx og dafn­aði áður gerir það ekki núna og finna þarf nýjan stað til að rækta á eða nýja teg­und til að rækta. Mat­væla­ör­yggi okkar allra er í húfi og það er aug­ljóst að vinna þarf hratt til að bregð­ast við þessum vanda. Ef ekk­ert er að gert mun hungur og vatns­skortur sverfa að innan skamms í rík­ari mæli en orðið er. Nú þegar er við­var­andi upp­skeru­brestur af völdum þurrka og óveðra hvers­konar hér og hvar í heim­inum en sá vandi sem steðjar að mun ein­ungis aukast ef ekki verður gripið í taumana og mun kosta ótal manns­líf. Styrj­aldir sem verða enn og aftur háðar um aðgang að auð­lindum munu kosta miklar fórn­ir. Það líður heldur ekki á löngu þar til stríð verða háð um aðgang að vatni. Sumar borgir heims­ins eru í miklum vanda vegna loft­meng­un­ar. Þetta er allt tengt og ekki er hægt að horfa fram hjá þessu leng­ur. Það eru meira en 50 ár síðan fyrst var varað við afleið­ingum bruna kolefna og gróð­ur­húsa­á­hrifin nefnd. Á þessum 50 árum hefur vand­inn ein­ungis auk­ist og fáar lausnir komið fram.

Svarta gullið og kola­molar

Gróð­ur­húsa­á­hrifin stafa af því að mann­kynið er mjög dug­legt að brenna orku­gjafa sem senda koltví­sýr­ing út í loftið og þar veldur þessi mengun því að sól­ar­geislar geta skinið í gegnum meng­un­ina og hitað upp jörð­ina en hit­inn sem skap­ast sleppur ekki aftur út vegna meng­unar í loftslög­unum og hiti jarð­ar­innar rís. En hvers vegna allar þessar verk­smiðj­ur? Hvers vegna allur þessi bruni?

Það muna það margir að þegar úrin sem þeir báru á úln­liðnum stopp­uðu var farið til úrsmiðs sem kom þeim í samt lag aft­ur. Sum arm­bandsúr gengu í erfðir frá föður til sonar og jafn­vel í nokkra ætt­liði. Skór heim­sóttu skó­smið sem umsól­aði þá og stag­aði í göt nokkrum sinnum áður en þeim var loks hent þegar ekki var hægt að lappa upp á þá leng­ur. Þetta átti við um hús­gögn, raf­magns­tæki, bíla og önnur far­ar­tæki mun oftar en nú gerst. Nú kaupum við allra handa dót sem ekki er ætl­ast til að gert sé við. Við kaupum far­síma sem end­ast í tvö til þrjú ár og enda svo ofan í skúffu þangað til þeir færa sig yfir í gám hjá Sorpu. Það heyrir til und­an­tekn­inga að við förum með skó eða arm­bandsúr í við­gerð. Það er bara keypt nýtt dót og gamla dótið fer út í skúr og svo á haug­ana. End­ur­vinnsla er tak­mörkuð og í mörgum til­vikum mjög kostn­að­ar­söm vegna þess að þeir hlutir sem við kaupum okkur til að njóta augna­bliks vellíð­unnar þegar kortið er straujað, er upp­fullt af plasti, þung­málmum og sýrum úr batt­er­íum sem eru mjög skað­leg efni sem erfitt er að skilja í sund­ur. Einnota vörur eru það sem við flest viljum í nú til dags. Það er svo und­ur­gott að kaupa meira. Þetta hentar vel til að þjóna kenni­setn­ingum kap­ít­al­ismanns. Meira er fram­leitt og úr verður meiri gróði og svo fram­veg­is. Það er þó lík­legt að þetta kerfi sé komið að nið­ur­lotum og við verðum að venda okkar kvæði í kross.

Svo má ekki gleyma lífs­stíl okkar sem snýst um að versla vörur sem eru umvafðar umbúðum sem eru oft úr frauð­plasti eða plasti. Skyndi­bita­staðir hafa verið mjög hæg­fara í að breyta umbúða­notkun sinni og fram­leið­endur mat­vara og drykkja eru enn við sama hey­garðs­horn­ið. Stóru keðj­urnar nota kassa úr pappa eða bréf­poka en enn eru strá og lok úr plasti á glös­un­um. Við sem kaupum þessar vörur og þær umbúðir sem þeim fylgja erum ekki sak­laus þar sem við krefj­umst ekki breyt­inga eða reynum að malda í móinn. Við erum öll sam­sek og ekki er nóg að benda á þá sem fram­leiða vör­urnar við verðum einnig að breyta okkar hugsun og hátta­lagi. Umbúð­irnar lenda á haug­unum og það tekur þær mjög langan tíma að eyð­ast. Út um allan heim eru vörur úr plasti mikið vanda­mál vegna þess hversu langan tíma það tekur þær að hverfa. Það tekur frá 10 árum til 450 ára að eyða vörum úr plasti með urð­un. Frauð­plast tekur um 500 ár að hverfa eftir urðun á rusla­haug­um. Þar sem það eru aðeins um 60 til 70 ár síðan þessar umbúðir urðu jafn útbreiddar og raun ber vitni þá er reynslan ekki nægi­leg til að meta þetta vanda­mál til hlítar en þetta er stórt vanda­mál sem ekki verður horft fram­hjá. Í Kyrra­haf­inu er svæði sem hefur verið talað um að sé eyja úr plasti. Þetta er ekki eyja heldur víð­feðmt haf­svæði þar sem haf­straumar draga til sín allra handa rusl og af megn­inu til plast og frauð­plast. Þetta sam­safn af drasli marar svo í sjónum og fuglar éta það og drep­ast af þess völdum eða þá að þeir kom­ast ekki í fæði vegna óhroð­ans og drep­ast úr hungri. Það sama á við um annað dýra­líf á svæð­inu. End­ur­vinnsla er tak­mörkuð og þess vegna er fram­leiðslan á einn veg og einnota í flestum til­vik­um. Þeir sem reykja nota Bic kveikjara og við sem þurfum að raka okkur notum Bic rak­vélar sem við hendum svo að notkun lok­inni. Til gam­ans má geta þess að tann­burstar úr plasti taka eru 500 ár að eyð­ast í nátt­úr­unn­i. 

Nú þegar er bent á aðrar lausnir til að sporna við þessum vanda. Það er hægt að nota pappír og pappa í rík­ari mæli. Hampur er efni­viður sem getur komið í stað­inn fyrir plast í mörgum til­vik­um. Önnur efni sem eru ekki nándar nærri eins lengi að eyð­ast eru einnig í boði. Þró­unin til þess að nota þessi efni er samt ósköp hæg.

Það má einnig nefna það að námu­vinnsla er mjög kostn­að­ar­söm og erfið á margan máta. Heilu þjóð­fé­lögin hafa orðið illa út vegna meng­unar sem hefur sloppið frá námum í ár, vötn og sjó og skaðað líf­ríki eða drepið það alfar­ið. En efna­hagur heims­ins krefst þess að meira sé fram­leitt og að það sem við kaupum úreld­ist og meira er keypt. Neyslu­sam­fé­lag okkar er það atriði sem þarf að end­ur­skoða en aftur er komið inn á blinda trú á kerfi sem er ekki óbrigðult fremur en komm­ún­ism­inn forðum daga. Við erum öll sam­sek og verðum að skoða það sem mun hugs­an­lega verða menn­ingu okkar og sam­fé­lagi að fjör­tjón­i. 

Hvað er til ráða?

Þegar stórt er spurt verður oft fátt um svör. En eitt sem kemur upp í hug­ann er að það ástand sem nú ríkir má ekki haldið áfram miklu leng­ur. Það er aug­ljóst að mengun og ofnýt­ing auð­linda er að koma okkur í koll og ef spár vís­inda­manna reyn­ast réttar þá eru miklar breyt­ingar í vænd­um. Breyt­ingar sem munu verða á veðri. Ofur­storm­ar, miklir hitar, skóg­ar­eld­ar, breyt­ingar á vaxt­ar­skil­yrðum fyrir plöntur og útrým­ing dýra­lífs. Sjáv­ar­borð hækkar vegna þess að jöklar og íshellur pól­anna bráðna með miklum hraða. Þetta mun hafa áhrif á alla þá sem búa við sjó og í raun okkur okkur öll þar sem þetta mun hafa áhrif á úrkomu, vinda og hita­stig. Land­rof mun verða, erf­ið­ara mun verða að stunda land­búnað og bygg­ingar munu vera í hættu. Vís­inda­menn og þeir sem vinna með hag nátt­úr­unnar að sjón­ar­miði vara stöðugt við því sem koma skal og í raun hefur tónn­inn breyst und­an­farið þar sem þró­unin virð­ist vera hraðari og það sem áður var spáð fyrir um að gæti orðið á næstu ára­tugum eða hund­ruðum ára er þegar orðið að raun­veru­leika. 

David Atten­borough og Jane Goo­dal hafa bæði barist allan sinn starfs­feril fyrir því að mað­ur­inn valdi ekki meiri skaða en orðið hefur á líf­ríki jarð­ar. Við þekkjum öll verk þeirra og það er samt næsta víst að þau hafa bæði orðið fyrir miklum von­brigðum vegna þess að það hefur verið skotið skolla­eyrum við þeim boð­skap sem þau hafa fram að færa. Dýr sem þau hafa fjallað um hvort á sinn hátt eru í útrým­ing­ar­hættu og hugs­an­lega horfin alger­lega. Það getur eng­inn með vissu sagt til um það hversu margar teg­undir hafa horfið í því umróti sem er í Amazon skóg­inum og hvort ein­hver mögu­leiki er á því að þær nái sér aftur ef þró­un­inni er snúið við. 

Í síð­ustu viku vöktu tvær fréttir athygli mína. Önnur fjall­aði um grind­hvali sem komu á land á Íslandi og drápust í fjör­unni og háhyrn­ingar réð­ust á báta á Gíbralt­ar­sundi. Þetta virð­ast vera dæmi sem eru óskyld en bæði vöktu athygli mína þar sem það er mjög óvana­legt að svona nokkuð eigi sér stað og hugs­an­lega rennir þetta enn frek­ari stoðum undir það að ekki sé allt með felldu í líf­ríki jarð­ar­innar þegar skepnur sem eru taldar með þeim skyn­ug­ustu á jörð­inni breyta atferli sínu.

Það eina sem er til ráða e, er að við sem íbúar á jörð­inni en ekki sem ein­stak­ling­ar, þjóð­ir, trúflokkar eða kyn­þættir sam­ein­umst um að leysa þau vanda­mál sem að okkur steðja. Það er engin önnur pláneta sem við getum komið okkur fyrir á og byrjað upp á nýtt. Þó að Elon Musk og aðrir vilji ólmir koma mönnum til Mars og aðrir sem vilja hefja námu­vinnslu á tungl­inu þá breytir það ósköp litlu fyrir okkur sem búum á jörð­inni núna. Vand­inn er aðsteðj­andi og hverfur ekki þó að gaman sé að fylgj­ast með draumum vís­inda­manna og fram­sæk­inna við­skipta­jöfra. 

Við megum heldur ekki gleyma því að kap­ít­al­ismann þarf að skoða eins og önnur kerfi sem við höfum til­einkað okk­ur. Það er ekki hægt að trúa á þann -isma eins og um trú­ar­brögð sé að ræða frekar en aðra -isma. Lýð­ræði þarf að auka og tryggja þarf að allir jarð­ar­búar hafi nóg að bíta og brenna og það síðar nefnda kannski ekki í raun þar sem bruni er að koma okkur í koll. Að þessu þarf að huga áður er kerfið okkar fellur vegna aðgerð­ar­leysis og ótæpi­legrar græðgi fárra manna. Það þarf að skoða það heild­rænt og aðlaga það að breyttum aðstæð­um. Hugs­an­lega tekst okkur þá að kom­ast frá þeim mikla vanda sem að okkur steðjar án þess að millj­ónir þurfi að falla í val­inn vegna styrj­alda, hung­ursneyða og nátt­úru­ham­fara sem eru auð­vitað nátt­úru­ham­farir af manna völd­um. 

Höf­undur er kenn­­ari/­­kvik­­mynda­­gerð­­ar­­mað­­ur.