Tals­verð umræða hefur skap­ast við sýn­ingu á heim­ilda­mynd­inni Hækkum Rána, þar sem fjallað er um þjálf­un­ar­að­ferðir ungra körfuknatt­leiks­stúlkna, og sýn­ist sitt hverj­u­m. 

Heim­ilda­myndin rammar við­fangs­efnið inn sem áhuga­vert verk­efni körfuknatt­leiks­þjálf­ara við að vald­efla 8-11 ára stúlkur í kar­lægum íþrótta­heimi með því að byggja upp and­legan styrk þeirra og gera þær að meiri töff­urum – eins og það er orðað í mynd­inni. Og við fyrstu sýn þá er margt í þessu sem hljómar vel og auð­velt er að hríf­ast með. En þegar betur er að gáð þá leyn­ist maðkur í mys­unni.

Hug­myndin að vald­efla ungar stúlkur í gegnum íþróttir er allt í senn fal­leg, þörf og göf­ug. Myndin segir frá því þegar þjálf­ari í körfu­bolta býr til hóp 9 ára stúlkna sem eiga að stefna hátt í körfu­bolta, með mark­vissum æfingum og vald­efl­ingu sem á að búa þær undir að breyta heim­inum sem þær eru hluti af. Vanda­málið sem hóp­ur­inn stendur frammi fyrir kjarn­ast í því að stelp­urnar fá ekki að keppa við stráka. Þjálf­ar­inn með sinn sann­fær­ing­ar­kraft fær með sér for­eldra stúlkn­anna til að taka þátt í þessu til­rauna­verk­efni þar sem stemn­ingin minnir á stundum á trú­ar­leið­toga sem vefur bæði iðk­endum og for­eldrum um fingur sér. En spurn­ingin sem við­fangs­efni heim­ilda­mynd­ar­innar vekur að mínu mati snýr ekki að því að reynt hafi verið að vald­efla ungar stúlkur í íþrótt­um, heldur hvernig það var gert. 

Sú til­raun sem birt­ist í mynd­inni með það að mark­miði að vald­efla iðk­end­ur, fól í raun í sér að afrek­svæða íþrótta­starf 8-11 ára barna. Sem er merki­legt þar sem þær þjálf­un­ar­að­ferðir sem þjálf­ar­inn beitir í mynd­inni eru löngu taldar úreltar enda ganga þær gegn allri fræði­legri þekk­ingu vís­inda­sam­fé­lags­ins, hag­nýtri þekk­ingu íþrótta­sam­fé­lag­ins, stefnu íþrótta­yf­ir­valda, skipu­lagi íþrótta­starfs hér á landi og þeirri íþrótta­menn­ingu sem hér rík­ir. 

Það er því er mik­il­vægt að vekja athygli les­enda á þeim aðferðum sem áhorf­endur verða vitni að í mynd­inni, og mögu­legum afleið­ingum þeirra. Það er að mínu mati ekki rétt­læt­an­legt undir neinum kring­um­stæðum að beita slíkum aðferðum á börn í íþróttum þó svo að það sé gert í nafni jafn­réttis og vald­efl­ingar stúlkna – eins göf­ugt og það mark­mið er í sjálfu sér. Til­gang­ur­inn helgar ekki alltaf með­al­ið. 

Afrek­svæð­ing leiks­ins

Þær hörðu og mark­vissu þjálf­un­ar­að­ferðir sem sýndar eru í mynd­inni eru ekki nýjar af nál­inni. Þessar aðferðir hafa um ára­tuga­skeið verið við lýði úti í hinum stóra heimi. Allt frá skipu­lagðri íþrótta­upp­bygg­ingu aust­ur­blokk­ar­innar á tímum kalda stríðs­ins, til elítu aka­dem­íu­starfs sumra stór­þjóða og atvinnu­manna­liða seinni tíma. Þessar aðferðir eru þó á hröðu und­an­haldi og þykja vera barn síns tíma. Angi af þessum aðferðum lifir þó enn góðu lífi og birt­ist í óæski­legri þróun í íþróttum barna og ung­menna sem hefur verið nefnd afrek­svæð­ing leiks­ins (e. the pro­fessiona­lization of play). Afrek­svæð­ing leiks­ins felur það í sér að þjálf­un­ar­að­ferðir sem not­aðar eru á full­orðna atvinnu­menn eru yfir­færðar á börn. Íþróttir barna fara með þessu að ein­kenn­ast af meiri alvöru og festu, snemm­bærri sér­hæf­ingu, fleiri æfingum og meira álagi, vænt­ingum og pressu en áður, allt með það að mark­miði að sigra og skapa grunn­inn að afrek­s­í­þrótta­fólki fram­tíð­ar­inn­ar. Hætt­urnar við afrek­svæð­ingu leiks­ins eru aftur á móti það alvar­legar fyrir börn og ung­menni að varað er við slíkum aðferð­um. Til að mynda þá birt­ast afleið­ing­arnar í auk­inni tíðni ofþjálf­unar og álags­meiðsla, auknu brott­falli, óhóf­legum og óþörfum fjár­hags­legum kostn­aði fjöl­skyldna, óraun­hæfra vænt­inga um árangur og frama, glat­aðrar barn­æsku, sem og að leik­ur­inn fer frá því að vera leikur og verður að vinnu, svo sitt­hvað sé nefnt. Stað­reynd­irnar tala sínu máli í þessu sam­band­i. 

Afreks­heim­ur­inn er ekki endi­lega eins fal­legur eða heil­brigður eins og hann virkar jafnan utan­frá séð. Til að mynda þá líkti hinn þekkti rúm­enski fim­leika­þjálf­ari Béla Károlyi fim­leika­stúlk­unum sem hann var að þjálfa við sporð­dreka. Hug­mynda­fræði Karolyi var á þá leið að það að þjálfa korn­ungar fim­leika­stúlkur væri eins og að vera með 50 sporð­dreka sem hann setti í flösku og setti svo tapp­ann í flösk­una. Hvað ger­ist, jú sporð­drek­arnir enda á því að drepa hver ann­an, þangað til einn er eftir sem skríður að lokum uppúr flösk­unni, og það verður Ólymp­íu­meist­ar­inn minn, sagði Károlyi stolt­ur. Það sem felst í þess­ari sam­lík­ingu er að afreks­stefna í íþróttum barna verður oft hörku­leg og ómann­úð­leg þar sem ein­göngu þeir hæf­ustu lifa af, og nán­ast öllum er sama um þá sem ekki ná í gegn. Sagan verður þannig skráð af sig­ur­veg­ur­unum sem gerir slíkar aðferðir oft eft­ir­sókn­ar­verðar í augum almenn­ings, án þess þó að almenn­ingur geri sér grein fyrir öllum fórn­ar­kostn­að­inum sem varð til við upp­bygg­ingu meist­ar­ans í slíku afreksum­hverfi. Og þar stendur hníf­ur­inn í kúnn­i. 

Aðferðir körfu­bolta­þjálf­ar­ans í mynd­inni eru umdeildar (og óþægi­leg­ar) vegna þess að þær veita inn­sýn í það hvernig afrek­svæð­ing lítur út, á bak við tjöld­in. Hvort sem um er að ræða þær hörðu þjálf­un­ar­að­ferðir sem þar voru sýndar eða álags­meiðsl barna vegna slíkrar íþrótta­iðk­un­ar. Í mynd­inni kemur einnig fram hvernig þjálf­ar­inn reyndi að setja 10 ára börn í aðstæður sem væru óþægi­leg­ar, í þeim til­gangi að búa til stress og álag fyrir börn. Ein stúlkan tal­aði um að þjálf­ar­inn reyndi að láta þeim líða illa, að vera stress­aðar og kvíðn­ar, í þeim til­gangi að gera þær betri. Þetta er gam­al­kunn­ugt stef sem kann að vera að virki í ein­hverjum til­fellum í afrek­s­í­þróttum full­orð­inna, þ.e. að brjóta fyrst niður og byggja svo upp, en á alls ekki heima í almennu íþrótta­starfi barna. Þaðan af síður aðferðir sem byggja á því að taka ein­stak­linga sér­stak­lega fyr­ir, fyrir framan aðra, „hrauna“ yfir iðk­end­ur, tala um þá sem rolur og aum­ingja og jafn­vel græta, sem allt gengur gegn við­ur­kenndum aðferðum í þjálfun barna sem og full­orð­inna. Allt eru þetta merki um óeðli­lega afrek­svæð­ingu leiks­ins.

Er íþrótta­starf bara fyrir þær bestu?

Íþrótta­starfi á Íslandi er ætlað að veita öllum börnum tæki­færi til að efl­ast félags­lega, á sál og lík­ama, en ekki ein­ungis þeim börnum sem eru góð í að bíta á jaxl­inn eða þeim sem eru á ein­hvern hátt meira snemm­þroska en önnur börn. Við skulum í þessu sam­hengi ekki gleyma því að íþrótta­starf­inu er að miklu leiti haldið úti af sveit­ar­fé­lögum og ríki á þeim for­sendum að íþróttum barna og ung­menna er ætlað að vera fyrir alla, en ekki bara fyrir þá „bestu“ eða þá „sterkust­u“.

Körfu­bolta­starfið sem myndin veitir inn­sýn í virð­ist fyrst og fremst vera ætlað þeim bestu; alla vega þeim börnum sem höfðu þann metnað eða þann and­lega styrk að geta tek­ist á við mikið álag. Í yfir­lýs­ingu frá Körfuknatt­leiks­deild Stjörn­unn­ar, sem send var út í kjöl­far þess að félagið ákvað að fram­lengja ekki samn­ing sinn við þjálf­arann, segir meðal ann­ars að brott­fall úr félag­inu hafi verið vanda­mál undir hug­mynda­fræði þjálf­ar­ans þar sem „stúlkur sem eiga for­eldra sem ekki voru í einu og öllu fylgj­andi því, eða ein­fald­lega ekki í aðstöðu til að setja körfuknatt­leiksiðkun 9-10 ára dóttur sinnar í for­gang í fjöl­skyldu­líf­inu, hafi lent hvað verst í þjálf­ar­an­um”, sem ber glögg­lega með sér ein­kenni snemm­bærrar afreks­mennsku. 

„Þær eru sterkar per­són­ur, geta staðið á sín­u,“ sagði einn fað­ir­inn stoltur í heim­ilda­mynd­inni og hefur hann eflaust rétt fyrir sér hvað það varð­ar. Sumar stúlkn­anna gátu ábyggi­lega staðið í gegnum þetta og látið mót­lætið styrkja sig, en það gerðu aftur á móti alls ekki allar stúlk­urn­ar. Með öðrum orð­um, þá sýnir myndin sögu sig­ur­vegar­anna. Þeirra sterku stelpna sem komust í gegnum harð­ræð­ið. Myndin sýnir aftur á móti ekki hina hlið­ina; „aum­ingj­ana“ eins og tíð­rætt var um í mynd­inni. Hún segir ekki sögu þeirra sem helt­ust úr lest­inni, ein­hvers staðar á leið­inni, og sitja jafn­vel uppi með skömm­ina yfir að hafa grátið og gef­ist upp undan óæski­legu álag­inu og harð­ræð­inu – eins og jafnan er afleið­ing afrek­svæð­ingar barna- og ung­linga­í­þrótta. Stúlk­urnar sem fengu ekki að keppa við strák­ana eru því ekki einu fórn­ar­lömbin í þess­ari sögu, heldur ekki síður þær stúlkur sem hrökt­ust úr íþrótt­inni sinni og félag­inu sínu. Þeirra saga var ekki sögð. 

Inn­tak vald­efl­ingar

Það er einnig umhugs­un­ar­efni hvort það sé rétta leiðin að gera stelpur að meiri strákum í íþrótt­um; að gera þær að meiri „töff­ur­um“ eins og lagt var upp með í mynd­inni. Að mörgu leiti þá er íþrótta­starf stúlkna mun heil­brigð­ara en íþrótta­starf pilta. Hjá piltum er meira um ein­elti, hörku og hroka, en hjá stúlk­um, sem allt eru óæski­legir fylgi­fiskar keppn­is­í­þrótta. Oft hefur líka verið rætt um að íþróttir kvenna feli í sér minni leik­ara­skap og svindl en í íþróttum karla. Að því leyti mætti segja að íþróttir kvenna séu þannig í raun hreinni og óspillt­ari en íþróttir karla. Það er gríð­ar­lega mik­il­vægt að vinna gegn ljótu tali (rusltali), hroka, ein­elti og óþarfa hörku í íþróttum yfir­höf­uð. Það þarf að vinna gegn þeirri karl­rembu og ömur­leg­heitum sem rætt var um í mynd­inni, en ekki að stuðla að óþarfa töffara­skap og ömur­leg­heitum hjá þeim sem það skort­ir. Eiga íþróttir kvenna ekki að vera á for­sendum kvenna frekar en úrsér­gengnum karl­mennsku­hug­myndum sem hægt og bít­andi eru að renna sitt skeið? Það eru nýir tím­ar. Staða kvenna í íþróttum batnar ár frá ári. Þátt­töku­töl­urnar sýna það. Árang­ur­inn sýnir það, á vell­in­um, sem og utan hans. Konur eru komnar í æðstu stöður í íþrótta­hreyf­ing­unni. Fram­kvæmda­stjórar ÍSÍ, UMFÍ og KSÍ eru til að mynda allt konur sem hafa áhrif á að móta íþrótta­starfið fyrir nýja tíma. Tíð­ar­and­inn er ann­ar, sem gerir konum loks­ins kleift að vera gjald­gengar í íþróttum og bæta íþrótt­irnar á eigin for­send­um, með því að vera eins og kon­ur. 

Að lokum

Það er mikil ein­földun að stilla við­fangs­efn­inu ein­göngu upp sem verk­efni um vald­efl­ingu stúlkna, eins og gert er í heim­ilda­mynd­inni, því sú nálgun segir okkur aðeins hálfa sög­una. Heim­ilda­myndin tekur þannig afstöðu og því þarf að huga að því hvað var sýnt og hvað var ekki sýnt. Hin hlið­in, sem ekki var sögð, en er ekki síður mik­il­væg í þessu sam­hengi, er sú að verk­efnið fólst í raun í því að afrek­svæða íþrótta­starf 8-11 ára barna, þvert á alla vit­neskju okkar um ókosti slíkrar nálg­un­ar. Þó að til­gang­ur­inn með verk­efn­inu virki góð­ur, þá bendir margt til þess að með­alið sem beitt var geti haft slæmar auka­verk­anir í för með sér. 

Það eru sumir sem eru þeirrar skoð­unar að börn í nútíma­sam­fé­lagi lifi í of mik­illi bómull, séu veik­geðja og það þurfi að herða þau upp. Þrátt fyrir að sú skoðun geti verið rétt­mæt þá er úrsér­gengin hug­mynda­fræði um ein­hverja töffara­hörku og gam­al­dags karl­mennsku ekki rétta svar­ið. Það er vafa­samt að gera til­raunir á við­kvæmum hópum eins og börn­um. Börn eiga ekki að vera til­rauna­dýr fyrir slíkar hug­mynd­ir. Að taka upp þessar gömlu og úreltu þjálf­un­ar­að­ferðir í íþrótta­þjálfun barna er í mínum huga eins og að for­eldrar myndu byrja að rass­skella börnin sín á nýjan leik til að halda uppi aga. Er þetta virki­lega stefnan sem við viljum taka?

Hvort stúlkur eigi að fá að keppa við pilta í íþróttum er svo bara allt önnur spurn­ing.

Höf­undur er pró­fessor í félags­fræði við Háskóla Íslands.