Fyrir ekki svo mörgum árum fórum við fram úr okk­ur. Á mesta þenslu­tíma­bili í sögu þjóð­ar­innar ákváðum við að lækka skatta og ráð­ast í for­dæma­lausar virkj­un­ar­fram­kvæmdir við Kára­hnjúka. Afleið­ingin var ofþensla. Íslenska vélin var keyrð af meiri ofsa en hún gat staðið undir með þeim afleið­ingum að hún ofhitn­aði og bræddi nán­ast úr sér. Á sama tíma eyddu Íslend­ingar miklu meira en þeir sköp­uðu, aðal­lega í formi prent­aðra pen­inga sem engin verð­mæta­sköpun stóð á bak­við.

Þetta var á árunum fyr­ir­ all­herj­ar­hrunið sem er ein­stakt á heims­vísu.

Þetta hljómar eins og tón­list, en hún er vond

Síð­ustu ár hafa verið til­tekt­ar- og aðlög­un­ar­ár. Kaup­máttur hefur rýrnað og íbúar lands­ins hafa getað leyft sér minna en á partí-ár­un­um. Þ.e. flest fólk, því sumir hafa nátt­úru­lega hagn­ast ævin­týra­lega á sama ástandi. Og það hefur leitt af sér ríka til­finn­ingu ójöfn­uðar og mis­skipt­ing­ar.

Í þeim tíð­ar­anda fórum við inn í hörð­ustu kjara­deilur í ára­tugi. Nið­ur­stöður þeirra, eftir stór­kalla­legar verk­falls­boð­anir sem hefðu lamað atvinnu­lífið og sett vel­ferð­ar­kerfið á hlið­ina, eru tug­pró­senta launa­hækk­anir sem stór hluti atvinnu­lífs­ins hefur ekki efni á, og risa­vaxnar skatta- og tolla­lækk­anir sem auka ráð­stöf­un­ar­tekur um 65 pró­sent full­vinn­andi launa­manna um meira en 50 þús­und krónur á ári.

Auð­vitað hljómar þetta allt eins og tón­list í eyrum launa­manns­ins. Fleiri krónur í veskið til að eyða í lífs­bar­átt­una eða lífsgæðakapphlaupið.

Auð­vitað hljómar þetta allt eins og tón­list í eyrum launa­manns­ins. Fleiri krónur í veskið til að eyða í lífs­bar­átt­una eða lífs­gæða­kapp­hlaup­ið.

Vanda­málið við þessar risa­vöxnu aðgerðir er hins vegar það að kaup­mátt­ar­aukn­ingin er ekki sjálf­bær. Þ.e. hún verður ekki til vegna þess að við búum til meiri verð­mæti sem þjóð. Afleið­ing slíkrar kaup­mátt­ar­aukn­ing­ar, sem gera verður ráð fyrir að þjóðin muni eyða í neyslu í stað þess að spara, eru óum­flýj­an­lega stór­aukin verð­bólga, hærri stýri­vextir og lak­ari við­skipta­jöfn­uður við útlönd. Þannig bítur aðgerðin fast í skottið á sér.

Eytt um efni fram

Þegar litið er á þær aðgerðir sem rík­is­stjórnin kynnti í dag, og þær skoð­aðar í sam­hengi við boð­aðar launa­hækk­anir kjara­samn­inga, og fram­leiðslu þjóð­ar­bús­ins, þá fall­ast manni eig­in­lega hend­ur. Þjóð­ar­búið hefur ekki efni á henni og stór hluti aðgerð­anna vinnur bein­leiðis gegn því að við­skipta­jöfn­uður okkar verði jákvæð­ur.

Tug­pró­senta launa­hækk­anir munu óhjá­kvæmi­lega hafa tvenns konar áhrif hjá mörgum fyr­ir­tækj­um: annað hvort verða þær leiddar út í verð­lag eða þær leiða til upp­sagna. Auð­vitað eru sumir geirar sem hafa vel efni á því að borga launa­fólki sínu meira en eig­endum sínum minna, t.d. í smá­sölu á mat­vöru og elds­neyti eða í sjáv­ar­út­vegi. En t.d. í mörgum þjón­ustu­fyr­ir­tækjum eru svona hækk­anir mjög erf­iðar viður­eign­ar.

Skatta­lækk­an­irnar sem eru boð­aðar leiða til þess að fólk kaupir sér hluti, t.d. bíla eða raf­tæki, sem eru inn­flutt. Nið­ur­fell­ing á tollum á skó og fatnað leiðir til þess að meira verður flutt inn af skóm og föt­um. Bæði atriðin veikja við­skipta­jöfn­uð.

Sú hug­mynd að byggja 2.300 félags­legar íbúðir til að reyna að leysa hús­næð­iskrís­una hljómar vel á papp­ír. En þegar hún er sett í sam­hengi við þá sturlun sem er þegar að eiga sér stað í bygg­ing­ar­iðn­aði á Íslandi bygg­ingu tuga hót­ela, þús­undir íbúða sem eru í upp­bygg­ingu í Reykja­vík og hund­ruð lúxus­í­búða sem ein­ungis hátekju­fólk og erf­ingjar auðs geta keypt sér, þá er hug­myndin afleit.

Sú hug­mynd að byggja 2.300 félags­legar íbúðir til að reyna að leysa hús­næð­iskrís­una hljómar vel á papp­ír. En þegar hún er sett í sam­hengi við þá sturlun sem er þegar að eiga sér stað í bygg­ing­ar­iðn­aði á Íslandi bygg­ingu tuga hót­ela, þús­undir íbúða sem eru í upp­bygg­ingu í Reykja­vík og hund­ruð lúxus­í­búða sem ein­ungis hátekju­fólk og erf­ingjar auðs geta keypt sér, þá er hug­myndin afleit.

Þegar er byrjað að flytja inn erlent vinnu­afl í kipp­um, líkt og var gert á upp­gangs­ár­unum fyrir hrun. Ástæðan er ein­fald­lega sú að íslenska iðn­að­ar­menn skortir og íslenskir bygg­inga­verka­menn eru að deyja út sem teg­und. Þorri þess bygg­ing­ar­efnis sem þarf í allar þessar fram­kvæmdir er inn­flutt­ur, og þensla í bygg­inga­iðn­aði hefur þar af leið­andi nei­kvæð áhrif á við­skipta­jöfn­uð, þótt sumar bygg­ing­arn­ar, eins og hót­el, skili auð­vitað auknum verð­mætum í útflutri þjón­ustu­starf­semi.

Ofan á allt þetta er, hálft í hvoru, búið að lofa að byggja risa­vaxið hátækni­sjúkra­hús og, ef Jón Gunn­ars­son fær að ráða, nokkrar virkj­anir í við­bót. Þetta hljómar allt dálítið eins og staðan á árinu 2005, sem leiddi síðar til atburð­anna haustið 2008, mínus banka­bíó­ið.

Ekki nógu mikil fram­leiðni

Það skal koma skýrt fram að sá sem þetta skrifar er ekki and­stæður lágum skött­um, afnámi vöru­gjalda og tolla eða stuðn­ingi rík­is­ins við lág­tekju­hópa í sam­fé­lag­inu. Hann er mjög fylgj­andi því að laun og kaup­máttur sem flestra hækki sem fyrst. Allar aðgerðir verða hins vegar að ráð­ast af umhverfi og aðstæðum hverju sinni. Hvorki umhverfi né aðstæður eru fyrir hendi í dag.

Vanda­mál Íslands er í raun mjög ein­falt. Fram­leiðnin er ekki nægi­lega mik­il. Við vinnum mikið en það kemur ekki nægi­lega mikið út úr því, í alþjóð­legum sam­an­burð­i.  Við erum mjög góð í fram­leiðslu sjáv­ar­af­urða en þar strandar sáttin á því að nokkrar útgerð­ar­fjöl­skyldur hirða þorra arð­sem­inar af þjóð­ar­auð­lind­inni og kaupa til sín áhrif og völd á öðrum sviðum fyrir afrakst­ur­inn.

Við eigum fullt af sjálf­bærri orku en hún er að mestu bundin í orku­sölu­samn­ingum til ára­tuga með end­ur­nýj­un­ar­á­kvæðum við álbræðslur sem borga kannski fjórð­ung af því sem hægt væri að fá fyrir ork­una með sölu í gegnum sæstreng.

Landið er troð­fullt af ferða­mönnum en okkur skortir bæði lang­tímaplan um hvernig við eigum að nýta okkur þá auð­lind og skamm­tímaplan yfir því hvernig við eigum að byggja upp arð­bæra þjón­ustu vegna þeirra. Við erum að fjár­festa í „hard­ware-in­u“, flug­vélum og hót­el­um, en okkur skortir að fjár­festa í „software-in­u“, því sem túrist­arnir eiga að gera hérna utan þess að góna á nátt­úru. Þeir koma nefni­lega ekki hingað til að sitja í málm­hólkum eða til að sofa í steypuklump­um.

Gera hlut­ina aftur og von­ast eftir nýrri nið­ur­stöðu

Árið 2012 gerði ráð­gjaf­ar­fyr­ir­tækið McK­insey skýrslu um Ísland og vaxta­mögu­leika þess. Í kjöl­farið var búinn til sam­ráðs­vett­vangur stjórn­mála, aðila vinnu­mark­að­ar­ins, atvinnu­lífs og háskóla sem átti að vinna til­lög­ur, og koma sér saman um leið­ir, til að ná lang­tíma­mark­miðum um auk­inn vöxt.

Í skýrsl­unni kom meðal ann­ars var að Ísland hafi lengi vel verið á meðal 20 rík­ustu landa heims und­an­farna ára­tugi. Við höfum hins vegar fallið af þeim lista sam­hliða því að lönd sem gert hafa lang­tíma­á­ætl­anir í efna­hags­málum hafa klifið hann hratt. Raun­vöxtur hér hefur nefni­lega verið minni en í nágranna­löndum okkar síð­ast­liðna ára­tugi þrátt fyrir allar auð­lind­irnar sem við eig­um. Ástæðan er meðal ann­ars talin sú að við ein­bl­inum á vöxt í einum geira í ein­u.; í sjáv­ar­út­vegi á níunda ára­tugn­um, í orku­frekum iðn­aði á þeim tíunda, fjár­mála­geir­anum eftir alda­mótin og ferða­þjón­ustu nú. Fram­leiðni vinnu­afls hér á landi var auk þess 20 pró­sent minni en í helstu nágranna­lönd­un­um. McK­insey-liðar töldu hins vegar að mikil tæki­færi væru til þess að auka fram­leiðni og verð­mæta­sköpun í hag­kerf­inu með heil­stæðum vaxt­ar­á­ætl­unum um aukna hag­sæld til langs tíma. Til þess að ná slíkum mark­miðum þyrfti að skapa víð­tæka sam­stöðu um vaxt­ar- og fram­þróun næstu ára.

Þessum áætl­unum hefur nú verið hent og sam­ráðs­vett­vang­ur­inn aflagð­ur. Þess í stað á að gera hlut­ina aftur eins og þeir hafa alltaf verið gerð­ir og vona að þeir skili ann­arra nið­ur­stöðu núna en síð­ast. En nið­ur­staðan verður alltaf verð­bólga og vesen. Í versta falli önnur stór­kost­leg efna­hags­leg dýfa. Á fag­máli er örugg­lega til eitt­hvað annað og dýpra heiti en heimska yfir slíka hegð­un, en mér dettur ekk­ert annað í hug í augna­blik­inu.