Tæp tvö ár eru nú frá upp­hafi kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins sem vissu­lega hefur gert okkur lífið leitt. Um fimm og hálf milljón manns hafa lát­ist vegna COVID-19 sem er meira en tífaldur fjöldi þeirra sem lát­ast úr árlegum inflú­ensu­far­aldri. Margt hefur þó áunn­ist. Umtals­verðar rann­sóknir hafa farið fram á öllum hliðum far­ald­urs­ins víða í heim­inum og fjöldi vís­inda­greina sem hafa birst er kom­inn vel yfir 200.000. Þekk­ing okkar byggir á rann­sóknum og vís­indum og sú þekk­ing getur leitt til fram­fara.

Bólu­setn­ingar gegn COVID-19

Í upp­hafi far­ald­urs­ins greip um sig tals­verður ugg­ur; óljóst var hvernig mögu­legt væri að bregð­ast við. Lyf sem virka á veirur eru fá, með mis­góða virkni og ekki voru til nein lyf gegn kór­óna­veirunni. Miklar vonir voru því bundnar við bólu­setn­ingar – en ótt­ast var að fram­leiðsla þeirra gæti tekið langan tíma. Til sam­an­burðar má t.d. nefna að fram­leiðsla á árlegum inflú­ensu­bólu­efnum tekur um hálft ár. Bólu­efnið er fram­leitt á þann hátt að veiran er ræktuð og úr þessum rækt­uðu veirum má gera bólu­efni. Það tekur hins vegar langan tíma og magnið er af veru­lega skornum skammti. Þannig er ekki til bólu­efni gegn inflú­ensu nema fyrir hluta heims­byggð­ar­inn­ar.

Um nokk­urra ára­tuga skeið hefur verið unnið á ýmsum rann­sókn­ar­stofum að nýrri tækni til að örva ónæm­is­kerf­ið, svo­kall­aðri mRNA tækni. Þessar rann­sóknir á mRNA höfðu þegar skilað afar áhuga­verðum nið­ur­stöðum áður en far­ald­ur­inn skall á. Ljóst var að með þess­ari tækni mætti fram­leiða bólu­efni hrað­ar, ódýrar og í mun meira mæli en áður þekkt­ist. Aðrar aðferðir við bólu­efna­fram­leiðslu voru vissu­lega einnig nýtt­ar. Nú eru fram­leidd bólu­efni gegn kór­óna­veirunni víða um heim, þ.m.t. Banda­ríkj­un­um, víða í Evr­ópu, Kína, Rúss­landi, Ind­landi, Kóreu, Japan og Suður Amer­íku. Yfir 100 bólu­efni eru í klínískum rann­sóknum og fleiri eru vænt­an­leg. Í heim­inum hafa verið fram­leiddir nærri 10 millj­arðar skammta og rúm­lega helm­ingur mann­kyns hefur fengið a.m.k. einn skammt.

Far­ald­ur­inn á Íslandi

Færa má fyrir því rök að bar­áttan við far­ald­ur­inn hafi gengið vel á Íslandi. Dauðs­föll hafa nú verið rúm­lega 40 vegna COVID-19 eða 120 miðað við milljón íbúa. Það er lægsta dán­ar­hlut­fall Norð­ur­landa, í Nor­egi er þetta hlut­fall 250, í Finn­landi 300, í Dan­mörku 580 og í Sví­þjóð1500. Hefði dán­ar­hlut­fallið á Íslandi verið svipað og í Sví­þjóð væri fjöldi lát­inna ekki rúm­lega 40 heldur um 500 ein­stak­ling­ar. Því má segja að vel hafi tek­ist að halda far­aldr­inum í skefjum á Íslandi; heil­brigð­is­kerfið nær enn að glíma við vand­ann, þó álagið sé mikið og dauðs­föll eru ekki mörg. Sam­staða hefur verið mjög almenn, umræðan opin­ská og stjórn­mála­menn oft­ast haft þekk­ingu og álit sér­fræð­inga að leið­ar­ljósi. Þetta hefur skilað árangri en vissu­lega ekki verið átaka­laust.

Bólu­setn­ingar á Íslandi

Bólu­setn­ingar gegn COVID-19 hafa gengið afar vel á Íslandi og almenn þátt­taka verið mjög góð. Lík­legt verður að telja að þetta eigi drjúgan þátt í þeim árangri sem nefndur er hér að ofan. Bólu­setn­ingar barna eldri en fimm ára eru nú hafn­ar, eftir að rann­sóknir og reynsla hafi sýnt fram á bæði virkni og öryggi þeirra.

Við und­ir­rit­aðir höfum gert tvær rann­sóknir til að meta afstöðu for­eldra til bólu­setn­inga barna gegn COVID-19. Í fyrri rann­sókn­inni spurðum við rúm­lega 3000 for­eldra barna yngri en 16 ára um afstöðu þeirra til bólu­setn­inga barna gegn COVID-19. Afger­andi meiri­hluti þeirra var jákvæður fyrir slíkum bólu­setn­ingum eða um 80%. Í seinni rann­sókn­inni spurðum við for­eldra barna undir fjög­urra ára aldri. Nið­ur­staðan var svipuð þó eðli­lega væru fleiri óákveðnir (já: 68,3%, óákveðn­ir: 24,9%, nei: 6,8%).

Rök fyrir bólu­setn­ingum barna eru mörg að okkar mati. Meðal þeirra eru eft­ir­far­andi:

• Ný afbrigði veirunnar smita börn meira en fyrri afbrigði. Þó börn smit­ast enn þá minna en full­orðnir og verða síður alvar­lega veik er þessi staða breytt. Ný afbrigði veirunnar leggj­ast á börn, þau geta vissu­lega glímt við umtals­verð ein­kenni og orðið alvar­lega veik. Ein­kenni COVID-19 hjá börnum geta þannig verið alvar­leg.
• Rann­sóknir hafa sýnt að lang­tíma­ein­kenni eftir sýk­ingu með kór­óna­veirunni koma fyrir hjá börn­um, ekki síður en ung­lingum og full­orðn­um. Ein­kenni „long COVID“ geta m.a. verið þreyta, höf­uð­verk­ur, hjart­slátt­ar­trufl­an­ir, slapp­leiki og svefn­trufl­anir ásamt ein­beit­ing­ar­skorti.
• Rann­sóknir á virkni bólu­efn­is­ins hjá börnum liggja fyr­ir. Börn eldri en fimm ára svara bólu­efn­inu vel og mynda góð mótefni, a.m.k. sam­bæri­leg við mótefna­myndun ung­linga.
• Rann­sóknir hafa sýnt að alvar­legar auka­verk­anir bólu­efna gegn COVID-19 hjá börnum eru mjög sjald­gæf­ar. Auka­verk­anir bólu­setn­ing­ar­innar eru oft af sama toga og ein­kenni COVID-19 sjúk­dóms­ins – en miklu sjald­gæfari og minni.
• Miðað við stöðu far­ald­urs­ins nú, er lík­legt að flestir sem ekki eru bólu­settir muni smit­ast á næstu mán­uðum og getur það leitt til fjölda inn­lagna á Barna­spít­ala Hrings­ins vegna COVID-19 sjúk­dóms­ins.
• Reynsla af notkun bólu­efn­is­ins fyrir börn eldri en fimm ára nær nú til millj­óna barna um allan heim og hefur reynslan verið góð. Þrátt fyrir náið eft­ir­lit með auka­verk­unum hafa engar upp­lýs­ingar komið fram sem kalla á breyttar ráð­legg­ing­ar. Mörg Evr­ópu­lönd hafa einnig tekið upp bólu­setn­ingar fyrir þennan ald­urs­hóp.
• Full­orðnum ein­stak­lingum á Íslandi er boðin vörn gegn COVID-19. Við teljum að börn eigi sama rétt.

Bar­áttan við kór­óna­veiru­far­ald­ur­inn hefur gengið betur á Íslandi en víða ann­ars stað­ar. Að okkar mati byggir það á góðu sam­starfi yfir­valda og almenn­ings, góðum upp­lýs­ingum og skyn­samri afstöðu til bólu­setn­inga og ann­arra for­varna gegn veirunni. Við getum varist veirunni, það gildir einnig fyrir börn. Við hvetjum alla til að láta rann­sóknir og þekk­ingu leiða okkur áfram.

Höf­undar eru barna­læknar á Barna­spít­ala Hrings­ins með ónæm­is­fræði barna og smit­sjúk­dóma barna sem sér­grein­ar.