Lögvarin ein­ok­un, rík­is­af­skipti að verslun með lög­legar vörur og fárán­leiki slíkra kerfa í nútíma­sam­fé­lagi eru ofar­lega á baugi í íslenskri umræðu nú um stund­ir. Fók­us­inn hefur auð­vitað verið á land­bún­að­ar­kerfið eftir að upp komst um atferli Mjólk­ur­sam­söl­unnar við að kné­setja sam­keppn­is­að­ila sína, í þágu Auð­humlu og Kaup­fé­lags Skag­firð­inga á kostnað neyt­enda, og nið­ur­stöðu Eft­ir­lits­stofn­unnar EFTA þess efnis að bann við inn­flutn­ingi á fersku kjöti til lands­ins væri and­stætt EES-­samn­ingn­um.

Það sem gerir slíkt bann auð­vitað enn fárán­legra er að það er skortur á nauta­kjöti í land­inu, vegna þess að eig­endur naut­gripa vilja frekar nota þá við mjólk­ur­fram­leiðslu fyrir ein­ok­un­arris­ann Mjólk­ur­sam­söl­una en til steik­ar­gerð­ar. Vanda­málin tvö tala því sam­an.

Áfeng­is­verslun rík­is­ins

En sér­kenni­leg­heit ein­ok­unar ein­ok­unar vegna hefur fleiri birt­ing­ar­myndir en íslenska land­bún­að­ar­kerf­ið. Einka­sala íslenska rík­is­ins á áfengi, sem staðið hefur yfir í 92 ár og er nú, von­andi, ógnað meira en nokkru sinni áður, er ekki síður ein­kenni­leg ráð­stöf­un.

Áfengi er lög­leg vara. Mis­notkun vör­unnar veldur vissu­lega miklum sam­fé­lags­legum skaða og nauð­syn­legt er að aðgengi að vör­unni sé tak­markað með ald­ur­svið­mið­um. Það er raunar eitt af þremur mark­miðum laga um verslun með áfengi, sem sett voru árið 2011, að „tak­marka og stýra aðgengi að áfengi og tóbaki og draga þannig úr skað­legum áhrifum áfeng­is- og tóbaksneyslu“.

Nú skulum við skoða hvernig þessu mark­miði er fram­fylgt. ÁTVR rekur 48 vín­búðir um land allt. Það eru 19 fleiri versl­anir en Bón­us, langstærsta mat­vöru­keðja lands­ins, rekur á lands­vísu. Frá árinu 1986 hefur versl­unum ÁTVR fjölgað um 35. Á síð­ustu árum hefur opn­un­ar­tími flagg­skips­versl­anna verið lengdur til klukkan 20 á völdum virkum dögum og til klukkan 18 um helg­ar. ÁTVR aug­lýs­ir auk þess versl­anir sínar grimmt í völdum íslenskum fjöl­miðlum undir því yfir­skini að um sé að ræða hvatn­ingu til lands­manna um að muna eftir skil­ríkj­unum þegar þeir mæta í rík­ið.

„ÁTVR rekur 48 vín­búðir um land allt. Það eru 19 fleiri versl­anir en Bón­us, langstærsta mat­vöru­keðja lands­ins, rekur á lands­vísu. Frá árinu 1986 hefur versl­unum ÁTVR fjölgað um 35.“

Það er fjar­stæðu­kennd rök­semd­ar­færsla. Lög segja skýrt að ein­stak­lingar þurfi að vera 20 ára gamlir til að mega kaupa áfengi í vín­búð. Þetta vita nær allir lands­menn og ef svo ólík­lega vill til að þessi stað­reynd komi ein­hverjum á óvart þá mun við­kom­andi ein­fald­lega kom­ast að því þegar hann reynir að kaupa sér drykkj­ar­föng, hafi hann ekki aldur til. Þessar aug­lýs­ing­ar, sem ÁTVR við­ur­kennir í árs­skýrslu sinni að séu í „léttum dúr“, eru ekk­ert annað en aug­lýs­ingar fyrir vín­búð­irnar til að vekja athygli á til­urð þeirra. Það að fyr­ir­tæki í eigu rík­is­ins geri slíkt undir fölsku flaggi, og í and­stöðu við meg­in­mark­mið laga um starf­semi þess, er ótrú­lega sér­stakt.

Allir mega aug­lýsa... nema íslensk fyr­ir­tæki

Það eru nefni­lega lög í land­inu sem banna áfeng­is­aug­lýs­ing­ar. Þau eru samin í anda þeirrar sam­fé­lags­gerðar sem var við lýði á eft­ir­stríðs­ár­unum og taka ekki til­lit til hluta eins og alþjóða­væð­ingar og inter­nets­ins. Hver einn og ein­asti nútíma­maður sér ara­grúa áfeng­is­aug­lýs­inga á hverjum ein­asta degi. Hann sér þær þegar hann fylgist með erlendum fót­bolta­leik, flakkar um inter­net­ið, spilar leiki í snjall­sím­anum sín­um, les erlend tíma­rit/dag­blöð eða horfir bara á ein­hverjar þeirra erlendu sjón­varps­stöðva sem íslensk fjar­skipta­fyr­ir­tæki selja aðgang að og skipta tug­um.

„­Bannið kemur líka í veg fyrir að þeir frá­bæru fram­leið­endur íslensks gæða­bjórs, sem sprottið hafa upp eins og gorkúlur und­an­farin miss­eri sam­hliða bættri áfeng­is­neyslu­menn­ingu Íslend­inga, geti aug­lýst, og þar af leið­andi keppt, á jafn­rétt­is­grund­velli við bragð­litlu þunnildin sem alþjóð­legir bjórrisar aug­lýsa í gríð og erg all­staðar þar sem athygli íslenskra neyt­enda er utan íslenskra fjölmiðla.“

Það sem áfeng­is­aug­lýs­inga­bannið gerir er að láta stærstu inn­lendu fram­leið­endur áfengis fram­leiða áfeng­is­lausa bjóra í alveg eins umbúðum og hina áfengu, sem grun­lausir túristar kaupa síðan í mis­gripum fyrir alvöru, svo þeir geti aug­lýst bjór­inn sem áfeng­is­lausan og kom­ist þannig fram­hjá lög­un­um. Bannið kemur líka í veg fyrir að þeir frá­bæru fram­leið­endur íslensks gæða­bjórs, sem sprottið hafa upp eins og gorkúlur und­an­farin miss­eri sam­hliða bættri áfeng­is­neyslu­menn­ingu Íslend­inga, geti aug­lýst, og þar af leið­andi keppt, á jafn­rétt­is­grund­velli við bragð­litlu þunnildin sem alþjóð­legir bjórrisar aug­lýsa í gríð og erg all­staðar þar sem athygli íslenskra neyt­enda er utan íslenskra fjöl­miðla.  Og bannið kemur auð­vitað í veg fyrir að íslenskir fjöl­miðlar hafi af því tekjur að aug­lýsa lög­lega vöru.

Tóbakið borgar fyrir vín­búð­irnar

Til hvers er þá ein­okun á áfeng­is­sölu ef ÁTVR er hvorki að draga úr aðgengi né að stuðla að for­vörn­um? Er það kannski vegna þess að rík­is­versl­an­irnar skila svo miklum hagn­aði í rík­is­kass­ann? Nei, það stenst heldur ekki skoð­un.

Á árinu 2013 fékk rík­is­sjóður 22,5 millj­arða króna vegna áfeng­is- og tóbaks­sölu. Þar af runnu 21,5 millj­arðar króna, brúttó, í rík­is­sjóð vegna áfeng­is­gjalds, magn­gjalds tóbaks og virð­is­auka­skatts þeirra vara sem ÁTVR sel­ur. Um einn millj­arður króna er arð­greiðsla frá ÁTVR vegna rekstr­ar­af­gangs fyr­ir­tæk­is­ins.

„Kjarn­inn leit­aði í sumar eftir upp­lýs­ingum hjá ÁTVR um hver kostn­aður fyr­ir­tæk­is­ins af tóbaks­sölu sé. Stjórn­endur fyr­ir­tæk­is­ins, sem er í eigu skatt­greið­enda, vildu ekki gefa það upp.“

Fyrir mörgum væru þetta nægj­an­leg rök. Betra væri að þessi millj­arður lendi hjá rík­inu en smá­sölu­keðj­unum sem myndu taka við sölu á þorra áfengis ef sala þess yrði gefin frjáls. En svo virð­ist sem þessi millj­arður króna sé alls ekk­ert til­kom­inn vegna áfeng­is­sölu, heldur vegna tóbaks­sölu. Langstærstur hluti kostn­aðar ÁTVR er vegna áfeng­is­sölu, enda kostar skild­ing­inn að reka 48 versl­anir um allt land og ráða starfs­fólk í þær all­ar. Tóbaks­salan útheimtir hins vegar nán­ast ekk­ert umstang. Öll tóbaks­dreif­ingin er á sama stað og mið­læg. Kjarn­inn leit­aði í sumar eftir upp­lýs­ingum hjá ÁTVR um hver kostn­aður fyr­ir­tæk­is­ins af tóbaks­sölu sé. Stjórn­endur fyr­ir­tæk­is­ins, sem er í eigu skatt­greið­enda, vildu ekki gefa það upp.

Ein­faldur hug­ar­reikn­ingur sýnir þó  að vöru­notkun tóbaks var 7,7 millj­arðar í fyrra. Uppi­staðan í þeirri greiðslu er tóbaks­gjald, 5,5 millj­arðar króna, sem fara beint til rík­is­ins. Þegar vöru­gjald tóbaks er dregið frá tekjum fyr­ir­tæk­is­ins sitja 1,4 millj­arðar króna eft­ir, sem er hærri upp­hæð en ÁTVR greiddi rík­inu í arð í fyrra. Því virð­ist liggja fyrir að sá hagn­aður sem ÁTVR sýnir fram á sé allur vegna sölu á tóbaki og að sala á áfengi líkt og ÁTVR fram­kvæmdir hana sé ekki arð­bær. Raunar nið­ur­greiðir tóbaks­bis­ness­inn áfeng­is­söl­una til við­bótar við að borga allan arð til rík­is­ins vegna starf­semi ÁTVR.

Ríki í rík­inu

Það kostar 2,8 millj­arða króna á ári að reka ÁTVR. Þorri þess kostn­aðar er hús­næð­is- og launa­kostn­að­ur. Til við­bótar eyðir fyr­ir­tækið um 200 millj­ónum króna í dreif­ing­ar- og mark­aðs­kostn­að, 259 millj­ónum í stjórn­un­ar- og skrif­stofu­kostnað og 54 millj­ónum í „annan kostn­að“. Starfs­menn ÁTVR fóru í 46 utan­lands­ferðir í fyrra (náms- og kynn­ing­ar­ferðir starfs­fólks, ráð­stefnur ofl.)og ferða­kostn­aður þess var 19,8 millj­ónir króna . Auk þess eyddi ÁTVR 15,3 millj­ónum króna í „gjafir og risnu“. Það er því skilj­an­legt að þeir sem stýra þessum rekstri vilji halda partý­inu áfram.

Sér­stak­lega þar sem það er engin stjórn yfir stofn­un­inni (ÁTVR er skil­greind sem stofnun í lög­um). Slík stjórn hefur ekki verið til staðar í nokkur ár heldur heyrir fyr­ir­tækið beint undir fjár­mála­ráð­herra. Yfir­stjórn ÁTVR, sem sam­anstendur af for­stjóra og fram­kvæmda­stjórum, tekur þess í stað allar ákvarð­anir tengdar rekstri ÁTVR. Þetta fyr­ir­komu­lag er ekki fyrir hendi í neinu öðru rík­is­fyr­ir­tæki. Ríkið er sann­ar­lega ríki í rík­inu.

Kerfið er til fyrir kerfið

Í ljósi alls þessa er rök­rétt að spyrja fyrir hvern þetta fyr­ir­komu­lag er? Það er að minnsta kosti ekki til þess að minnka aðgengi, í for­varn­ar­til­gangi, fyrir íslenska fram­leið­end­ur, fjöl­miðla eða vegna þess að eng­inn annar getur sinnt þessu sölu­hlut­verki. Það er ekki til fyrir rík­is­sjóð vegna þess að það er ekki einu sinni arð­bært.

Eina sýni­lega nið­ur­staðan er sú að kerfið sé til fyrir þá sem starfa innan þess og þann kreddu­hóp innan stjórn­mála­stétt­ar­innar sem lítur niður á getu almenn­ings til að taka vit­rænar ákvarð­an­ir.