Úti er nístandi kalt og rok, það má líkja veðr­inu við starfs­skil­yrði íslenskra blaða­manna.

Þá sér­stak­lega blaða­manna á sjálf­stætt starf­andi, einka­reknu miðl­unum Kjarn­anum og Stund­inni; miðlum sem eru ekki reknir af hags­muna­öflum en fá þó ólíkt minna af opin­berum fjöl­miðla­styrkjum en stærri fjöl­miðl­ar. Og spjótin hafa líka beinst að ákveðnum frétta- og þátt­ar­gerða­mönnum hjá RÚV – sem þurft hafa að sitja undir ásök­un­um, aðdrótt­unum og hót­un­um. Sem linnir ekki fyrr en þeir hætta ... og sam­fé­lagið missir enn einn reynda blaða­mann­inn á miðli með mik­il­væga útbreiðslu.

Þessir blaða­menn lýsa upp heim­inn fyrir okk­ur, á hverjum degi, og gera það af heil­indum og heið­ar­leika, knúnir áfram af engu nema köllun starfs síns. Vinna sam­kvæmt siða­reglum fags síns sem þýð­ir, eðli máls­ins sam­kvæmt, að þeir geta ekki sneitt hjá óþægi­legum fréttum eða efni sem getur sett til­veru þeirra í hættu. Starf þeirra felst að miklu leyti í því að benda á það sem miður fer í sam­fé­lag­inu. Þeir elta stað­reynd­irn­ar.

Síð­ustu árin, frá Hrun­inu, hefur verið stunduð svo öflug blaða­mennska á Íslandi að hún hefur umbreytt heims­mynd okkar á eins ólíkum sviðum og í kyn­ferð­is­mál­um, póli­tískum spill­ing­ar­mál­um, sið­lausum við­skipta­hátt­um, umhverf­is­mál­um, sam­skipta­menn­ingu okk­ar, heil­brigð­is- jafnt sem ham­fara­málum – og svo má lengi upp telja.

Það sem sá vold­ugi veit

Þessir þrír áður­nefndu fjöl­miðlar hafa átt stóran þátt í lýsa upp hvert stóra frétta­málið á fætur öðru og greina það fyrir okk­ur. Sum þess­ara mála hafa kallað á afsagnir valda­mik­ils fólks, önnur þeirra haft dramat­ísk áhrif á skiln­ing sam­fé­lags­ins á menn­ingu sinni. Og einmitt þess vegna sitja þessir sömu miðlar undir stöð­ugum árásum af ýmsum toga. Æru­meið­andi aðdrótt­un­um, til­raunum til þögg­un­ar, hót­unum um stefnur ... og oft er þeim stefnt, jafn­vel þó sá sem viti að stefnan hafi ekki annað upp á sig en að sjúga úr blaða­mönn­unum þrek, tíma og pen­inga. Því oftar sem þeim er stefnt, því þreytt­ari verða þeir, hugsar sá sem á nóga pen­inga til að finna ekki fyrir mála­rekstr­inum sjálf­ur.

Sá veit líka að almennt er starf fjöl­miðla­manns er bæði illa greitt, miðað við alla ábyrgð­ina og álag­ið, og óör­uggt. Hann veit, hafi hann lesið fjöl­miðla, að það hefur verið hættu­lega mik­ill flótti úr stétt fjöl­miðla­fólks síð­ustu árin. Veit að það marg­borgar sig fyrir fjöl­skyldu­fólk að vera hinum megin borðs­ins. Þar sem er engin hætta á að hálaunað pr-­fólk fari að bis­ast við að hafa af því æruna eða að stefna ber­ist með jóla­kort­unum á Þor­láks­messu.

Bara af því að blaða­mað­ur­inn birti stað­reynd­ir. Birti það ... sem er.

Lungu lýð­ræð­is­ins

Í sam­fé­lagi á að heita frjáls­lynt lýð­ræði þykir okkur sjálf­sagt að geta lesið fréttir og frétta­skýr­ingar á hverjum morgni. Sjálf­sagt að hafa aðgang að upp­lýs­ingum nógu traustum til að við getum fabúlerað út frá þeim á sam­skipta­miðlum og speglað skoð­anir okk­ar. Upp­lýs­ingum sem fag­mann­legar rit­stjórnir eru búnar að afla, greina og stað­setja í allri upp­lýs­inga­óreið­unni. Út frá þeim getum stað­sett okkur sjálf, veru­leika dags­ins í flóknu sam­hengi. Svo lengi sem það er sjálf­sagt, þá búum við í frjáls­lyndu lýð­ræði. Dag­inn sem við hættum að geta treyst því, þá er virkni lýð­ræð­is­ins ekki lengur sú sem hún á að vera.

Fjöl­miðlar eru æðri okkur af því að þeir eru lungu lýð­ræð­is­ins. Þess vegna eru starfs­reglur þeirra, prinsipp og fag­mann­leg virkni eitt­hvað sem við þurfum öll að virða, skilja og stuðla að. Þeir hags­munir eru, og verða að vera, ofar öðr­um. Og það verður stjórn­mála­fólk að muna. Að póli­tískir hags­munir þess mega ekki yfir­skyggja hags­muni sam­fé­lags­ins. Heil­brigða og marg­slungna fjöl­miðl­un.

Það er leið­in­leg lenska margra íslenskra stjórn­mála­manna, bæði til vinstri og hægri og þar á milli, að tala niður fjöl­miðla sem eru þeim ekki þókn­an­leg­ir. Og hættu­leg. Hún ber vott um bæði grunn­hyggni og skiln­ings­leysi sem ráða­menn geta ekki leyft sér. Í for­dæm­is­gef­andi valda­stöðu.

Stjórn­mála­fólk verður að muna að mik­il­vægi þess er aðeins tíma­bundið en gildi tján­ing­ar- og fjöl­miðla­frelsis er eilíft.

Á Hall­grímur Teslu?

Það er ekki líð­andi, í lýð­ræð­is­legu sam­fé­lagi, að vold­ugt útgerð­ar­fyr­ir­tæki borgi pr-­fólki fyrir að fara í áróð­urs­her­ferðir gagn­vart borg­ur­un­um. Eins og að njósna um hvort Hall­grímur Helga­son eigi Teslu svo hann geti þá skamm­ast sín fyrir að hafa þegið starfs­laun rit­höf­unda ... eða plotta að drauga­pennar mat­reiði opin­ber­lega efa­semdir um and­legt heil­brigði frétta­manna. Eða að það sé njósnað um Helga Selj­an.

Það er árás á frið­helgi einka­lífs­ins. Og um leið árás á lýð­ræð­ið.

Svo lengi sem vold­ugir aðilar borga lukku­ridd­urum meira en nokkur blaða­maður fær fyrir erf­iða rann­sókn­ar­vinnu áger­ist flótt­inn úr fjöl­miðla­stétt­inni og pr-ið síast inn í kerf­ið. Inn í stjórn­mál­in. Inn í veru­leik­ann. Um leið og stað­reynd­irnar mást út. Og upp­lýs­inga­óreiðan bíður upp á upp­lýs­inga­val. Alls­herjar skrum­skæl­ingu.

Skrum­skæl­ingu eins og að horfa upp á fjóra þraut­reynda blaða­menn með stöðu sak­born­ings, þrátt fyrir mik­il­væg ákvæði í lögum sem eiga að vernda and­rými þeirra til að afla upp­lýs­inga og vernda heim­ild­ar­menn sína. Sök­in: Að hafa unnið úr upp­lýs­ingum sem eiga erindi til almenn­ings og birt þær.

Já, þetta er van­þakk­látt starf, laun sam­fé­lags­ins þessi.

Að sofa hjá í síð­asta skipti

Þú veist ekki hvenær þú sefur hjá í síð­asta skipti.

Og þú veist ekki hvenær þú kýst í síð­asta sinn í raun­veru­lega frjálsum kosn­ingum – skrif­aði banda­ríski pró­fess­or­inn Timothy Snyder í bók­inni Um harð­stjórn – sem hefur að geyma tutt­ugu ráð fyrir hinn almenna borg­ara til að halda lífi í frjáls­lyndu lýð­ræði. Eitt ráðið – eða sið­ferð­is­lega skyldan – er að leggja sitt af mörkum til að vernda frjálsa fjöl­miðl­un. Styrkja og kaupa sjálf­stæða, einka­rekna fjöl­miðla. Verja starfsköll­un- og skyldur frétta­manna, hvort sem þeir eru á einka­reknum miðlum eða á RUV.

Þegar þú leggur þitt að mörkum til að vernda frjálsa fjöl­miðlun þá ertu að vernda þig. Börnin þín. Sam­fé­lagið okk­ar. Lýð­ræð­ið.

Ég enda þetta með að vitna í bók­ina Harð­stjórn, kafl­ann Trúið á sann­leik­ann. „Þegar maður varpar stað­reyndum fyrir róða varpar maður frels­inu fyrir róða. Ef ekk­ert er satt getur eng­inn gagn­rýnt vald, því að þá er eng­inn grund­völlur fyrir því að gera það. Ef ekk­ert er satt er allt tómt sjón­ar­spil. Stærsta veskið borgar fyrir skær­ustu ljós­in.“

Pistill­inn er ræða sem flutt var í mót­mælum gegn ofsóknum gagn­vart fjöl­miðla­fólki á Aust­ur­velli laug­ar­dag­inn 19. febr­ú­ar.