Það er auð­velt að tala upp róm­an­tík­ina við Ísland. Hreina nátt­úr­una, örygg­ið, nálægð­ina við fjöl­skyldu og vini, orku­sjálf­bærn­ina, heitu pott­ana og lága atvinnu­leys­ið. Þetta eru allt hlutir sem margir Íslend­ingar sakna þegar þeir eru ann­ars staðar í lengri tíma.

Hins vegar er eðli­legt að velta fyrir sér hvort sam­fé­lagið sem við höfum búið til hérna passi við þær vænt­ingar sem þegnar þess gera.

Iðn­bylt­ingin og upp­lýs­ingin hafa nefni­lega búið til kröfur um gott líf. Það á að vera fagn­að­ar­efni og síð­ustu kyn­slóðir hafa allar upp­lifað það að þær sem heild hafi haft það betra en kyn­slóð for­eldra sinna. Fram­þró­unin hefur verið stöðug í hinum vest­ræna heimi. En nú eru blikur á lofti. Eru síð­ustu kyn­slóðir mögu­lega búnar að taka svo mik­inn lúxus út í kredit að það leiði af sér aft­ur­för fyrir þær næstu?

Og hvað á allt þetta metn­að­ar­fulla unga fólk, sem gerir ríkar kröfur um lífs­gæði og tæki­færi, þá að gera á Íslandi? Er pláss fyrir það?

Við hvað ætlarðu að vinna?

Fjöldi þeirra Íslend­inga sem sækja sér háskóla­menntun hefur marg­fald­ast á örfáum árum. Árið 1996 útskrif­uð­ust 1.554 Íslend­ingar úr háskóla. Síð­ustu ár hafa þeir árlega verið yfir 4.000 tals­ins. Um 25 pró­sent þeirra eru að mennta sig í vís­inda- og tækni­grein­um.

Með þessa menntun í fartesk­inu láta margir sig dreyma um að þeirra bíði magnað og skap­andi starf sem tryggi þeim vel­ferð, auð og virð­ingu. Fæstir fá því miður þann draum upp­fyllt­an. Og á Íslandi er ill­skilj­an­legt hvað allt þetta hámennt­aða fólk á raun­veru­lega að starfa við.

Í nokkur ár voru búin til þús­undir starfa fyrir þetta fólk í banka­geir­an­um. Þar sátu verk­fræð­ingar og reikn­uðu arð­sem­is­mat, graf­ískir hönn­uðir bjuggu til ster­íla banka-inter­net­borða og for­rit­arar bjuggu til not­enda­við­mót fyrir Ices­ave eða Kaut­hing Edge á meðan að við­skipta­fræð­ingar með BS-gráður settu þjóð­ar­skút­una ævin­týra­lega á haus­inn í ein­hverri stór­kost­lega brjál­æð­is­legri við­leitni til að gera Ísland að alþjóð­legri fjár­mála­mið­stöð með minnsta gjald­miðil í heimi. Sú til­raun verð­ur, held ég að hægt sé að full­yrða, ekki end­ur­tekin aft­ur. Og stör­f­unum í pen­inga­um­sýsl­unni á bara eftir að fækka.

Er ekki verið að búa til eft­ir­sókn­ar­verð störf hérna?

Ís­lenska efna­hags­kerfið keyrir aðal­lega á þremur vél­um: sjáv­ar­út­vegi, orku­sölu til stór­iðju og ferða­þjón­ustu. Allt frá­bærir atvinnu­vegir sem nýta auð­lindir nátt­úr­unnar öllum Íslend­ingum í hag, en þeir skapa ekki öll störfin sem fólkið með háskóla­prófin vill starfa við. Flest fræði mæla með að auð­linda­ríkar þjóðar noti þann mikla auð sem nátt­úran færir þeim til að byggja fjöl­breyttan og skap­andi þekk­ing­ar­iðnað ofan á þennan góða grunn. Íslend­ingar eru ekk­ert að gera það. Þvert á móti.

­Ís­lenskir íviln­un­ar­samn­ingar eru ein­ungis fyrir stór­iðju­fyr­ir­tæki sem eru lokkuð með kaupum á ódýrri orku til að skapa, að mestu, verka­manna­störf.  Enda er það nán­ast eina erlenda fjár­fest­ingin sem hefur komið inn í íslenskt atvinnu­líf und­an­farin ár.

Af hverju ætti sprota­fyr­ir­tæki að hefja starf­semi sína hér eða þekk­ing­ar­fyr­ir­tæki að flytja starf­semi hing­að? Hér fást hvorki skatta­af­slætt­irnir sem fást í fullt af öðrum vest­rænum löndum né gjalda­leysið sem þeim býðst þar. Íslenskir íviln­un­ar­samn­ingar eru ein­ungis fyrir stór­iðju­fyr­ir­tæki sem eru lokkuð með kaupum á ódýrri orku til að skapa, að mestu, verka­manna­störf. Enda er það nán­ast eina erlenda fjár­fest­ingin sem hefur komið inn í íslenskt atvinnu­líf und­an­farin ár.

Og það er heldur ekk­ert auð­velt fyrir sprota að fá inn­lenda fjár­festa til að vökva sig. Það var eig­in­lega fyrst í fyrra­dag sem að sjóðir með aðkomu líf­eyr­is­sjóða, sem þurfa að koma 120 millj­örðum króna í vinnu á ári, voru kynntir sem hafa það meg­imark­mið að fjár­festa í nýsköp­un. Og ástæðan virð­ist eig­in­lega vera sú að þeir eru búnir að kaupa allt annað á hafta-Ís­landi sem þeir kom­ast yfir. Öll hluta­bréf­in, skulda­bréf­in, atvinnu­hús­næðið og meira að segja íbúð­irn­ar, með til­heyr­andi bólu­myndun á leigu- og eigna­mark­aði.

En er ekki fullt af flottum fyr­ir­tækjum á Íslandi?

Til við­bótar eru stærstu þekk­ing­ar­fyr­ir­tæki lands­ins, CCP, Marel og Öss­ur, öll að hugsa um að færa höf­uð­stöðvar sínar annað vegna gjald­eyr­is­hafta, gjald­miðla­mála eða ann­arra hnökra í íslensku atvinnu- og efna­hags­málaum­hverfi. Sam­tök iðn­að­ar­ins gáfu síð­ast út frétta­til­kynn­ingu í dag þar sem sagði: „Tæki­færum vel mennt­aðs fólks mun áfram fækka hér á landi ef höftin fest­ast í sessi[...]Þessi lausn getur aldrei verið til lang­frama og hún er þegar farin að valda okkur miklum skaða. Ekki síst í formi tap­aðra tæki­færa til upp­bygg­ingar verð­mætra starfa og hag­vaxtar í land­in­u“.

Stjórn­mála­menn virð­ast ekk­ert vera að pæla í þess­ari stöðu. Að minnsta kosti ekki mik­ið. Einu heild­rænu til­lög­urnar sem hafa komið fram á þingi frá síð­ustu kosn­ing­um, sem miða að því að skapa ný vel launuð störf „til að laða brott­flutta Íslend­inga aftur heim og til að vekja Íslend­ingum von í brjósti um að stjórn­völd ætli sér að skapa þeim tæki­færi og atvinnu­ör­yggi í fram­tíð­inni“ snú­ast um að ríkið reisi áburð­ar­verk­smiðju. Það eru ekki alveg störfin sem mennt­aða fólkið er með í huga.

En þetta redd­ast örugg­lega...svo lengi sem allir hafa þak yfir höf­uð­ið.

Um það er fjallað í seinni hluta þessa leið­ara, sem hægt er að lesa hér.