Önnur löng grein, í þetta sinn um lofts­lags­mál. Það ætti að vera nóg að lesa þennan kafla en fyrir nákvæm­ari yfir­ferð þá mæli ég með því að lesa alla grein­ina.

Staða lofts­lags­mála er mjög óljós. Fjár­mögnun er óná­kvæm, áhrif aðgerða eru óljós og mark­miðin sjálf eru í ákveð­inni óvissu. Á þessu kjör­tíma­bili hafa stjórn­völd aðal­lega lagt fjár­magn í aðgerðir gegn lofts­lags­málum sem tengj­ast íviln­unum á vist­vænum bif­reiðum og upp­bygg­ingu fjöl­breytt­ari ferða­máta (strætó, borg­ar­línu og hjóland­i). Á meðan góður árangur í orku­skiptum í sam­göngum skiptir mjög miklu máli þá er vand­inn umfangs­meiri.

Nið­ur­staða þess­arar greinar er ein­fald­lega sú að enn eru of margar eyður í aðgerða­á­ætlun stjórn­valda til þess að hægt sé að segja að hún muni ná til­ætl­uðum árangri. Of margar aðgerð­irnar eru enn í und­ir­bún­ingi og breyt­ing á mark­miði úr 40% sam­drátt á losun niður í 55% sam­drátt er alger­lega óút­fært.

Í heild­ina á litið er afrakstur kjör­tíma­bils­ins óásætt­an­legur í þessum mála­flokki. Stjórn­völdum hefur ein­fald­lega mis­tek­ist að koma frá sér trú­verð­ugri áætlun um aðgerðir í dag og árangur til fram­tíð­ar. Þess vegna hafa Píratar sett sér metn­að­ar­fulla stefnu sem á að skila okkur öllum árangri í þessum mála­flokki.

Staðan í dag

Stærsta verk­efni fram­tíð­ar­innar eru þær áskor­anir sem við stöndum frammi fyrir vegna lofts­lags­breyt­inga. Til þess að bregð­ast við þeim fyr­ir­sjá­an­lega vanda þá þarf að byrja núna. Það hefði í raun­inni þurft að bregð­ast við fyrr, en betra er seint en aldrei.

Nýlega kom út ný skýrsla milli­ríkja­nefndar Sam­ein­uðu þjóð­anna um lofts­lags­breyt­ing­ar. Hún sýnir hvernig for­spár hafa reynst rétt­ar, hvernig aukn­ing á gróð­ur­húsa­loft­teg­undum er af manna­völdum og hvernig hlýn­unin er þegar orðin 1,25°C. Mark­miðið um að halda hlýnun undir 1,5°C er því í hættu og að óbreyttu mun því við­miði vera náð snemma á næsta ára­tug. Þá er fyr­ir­sjá­an­leg 2°C hækkun á hita­stigi fyrir lok ald­ar­inn­ar.

Afleið­ing­arnar af þess­ari hlýnun eru lúm­skar, en gríð­ar­lega umfangs­miklar því vand­inn er hnatt­rænn. Það er því erfitt að segja nákvæm­lega hverjar afleið­ing­arnar verða, sér­stak­lega stað­bundnar afleið­ing­ar. Það er hins vegar auð­velt að segja almennt séð hvað ger­ist. Hækkun sjáv­ar, súrnun sjáv­ar, meiri öfgar í veðri og til­færsla vist­kerfa – til þess að nefna nokkur dæmi.

Staðan í dag er að bestu vís­indin sem við höfum vara við víð­tækum breyt­ingum á líf­ríki og vist­kerfi sem mun leiða til mik­illar aðlög­unar ef við ætlum að við­halda þeim lífs­kjörum sem við búum við í dag. Við höfum náð þeim lífs­kjörum á ósjálf­bæran hátt fyrir umhverf­ið, þannig að ef við viljum við­halda núver­andi gæðum þá þurfum við að breyta því algjör­lega hvernig við förum að því. Gullna reglan er að við skilum jörð­inni til næstu kyn­slóða í sama eða betra ástandi en við fengum hana í okkar hend­ur.

Þetta er ekk­ert vanda­mál!

Ég vil byrja þennan pistil á því að ávarpa efa­semd­ar­fólk um lofts­lags­mál. Þau sem segja að jörðin hafi farið í gegnum meiri sveiflur eða þetta sé bara eðli­legur og nátt­úru­legur breyti­leiki. Já, það er satt að jörðin hefur farið í gegnum meiri lofts­lags­breyt­ing­ar. Það hafði gríð­ar­leg áhrif á líf á jörð­inni. Það er ekki hægt að segja að þær breyt­ingar hafi verið jákvæðar eða nei­kvæðar því þær gerð­ust bara og lífið hélt áfram. Margar teg­undir líf­vera þurrk­uð­ust út á meðan aðrar fylltu upp í skarðið í stað­inn. Vand­inn snýst um nákvæm­lega þetta, að koma í veg fyrir þær óþörfu breyt­ingar sem fyr­ir­sjá­an­legt er að verði á lofts­lagi jarð­ar­innar með til­heyr­andi afleið­ing­um.

Það skiptir í raun­inni ekki máli hvort breyt­ing­arnar eru af nátt­úru­legum völdum eða manna­völd­um. Ef við vissum af loft­steini sem stefni á jörð­ina þá myndum við tví­mæla­laust reyna að gera eitt­hvað í því að lág­marka skað­ann. Annað væri ábyrgð­ar­laust. Sama á við um lofts­lags­mál­in, vand­inn er fyr­ir­sjá­an­legur hvað sem við tautum og raul­um. Að takast ekki á við þann vanda væri óábyrgt. Það þýðir að við þurfum að skoða hvaða áhrif við getum haft og grípa til aðgerða í sam­ræmi við það. Kannski getum við ekki sent Bruce Willis með kjarn­orku­sprengju á loft­stein­inn, en við getum rýmt þau svæði sem hann lendir á og gert aðrar var­úð­ar­ráð­staf­anir á öðrum stöðum því áhrifin verða ekki þau sömu alls staðar en allir þurfa að hjálp­ast að við að lág­marka skað­ann.

Breyt­ing­arnar eru hæg­fara miðað við líf okkar og sam­fé­lag, en þær eru gríð­ar­lega hraðar í jarð­sögu­legu sam­hengi. Fyrri sveiflur í lofts­lagi hafa tekið hund­ruð­ir, ef ekki þús­undir ára að ganga til baka. Það er að ein­hverju leyti jákvætt, þar sem við höfum þá tíma til þess að aðlag­ast – en það væri auð­vitað best að þurfa ekki að aðlag­ast neinu. Það væri best ef við gætum bara skipt yfir í sjálf­bær­ari aðferðir til þess að við­halda lífs­gæðum okkar og láta það nægja en núver­andi hlýnun mun þegar valda óaft­ur­kall­an­legum en ásætt­an­legum skaða (að minnsta kosti miðað við það sem þjóðir heims­ins hafa sætt sig við – hlýnun um 1,5°C). Öll hlýnun umfram það mun valda þeim mun meiri skaða.

Hér sé ég fyrir mér að efa­semda­menn séu búnir að afskrifa mig. Það verður bara að hafa það, ég vona að sagan sýni að milli­ríkja­nefnd Sam­ein­uðu þjóð­anna hafi rangt fyrir sér. Ef það verður raun­in, þá munum við samt búa í sjálf­bærum heimi. Þess vegna skiptir það mig ekki máli hver hefur rétt eða rangt fyrir sér í lofts­lags­mál­um, lausnin sem boðið er upp á er góð – sama hvað.

Lofts­lags­mál í opin­berum fjár­málum

Að loknum þessum langa inn­gangi getum við loks byrjað á því að skoða stöðu lofts­lags­mála hér á landi miðað við opin­ber fjár­mál. Hvernig hafa stjórn­völd ákveðið að glíma við þann vanda sem stjórn­völd bera ábyrgð á í fjár­lög­um?

Ábyrgð stjórn­valda

Losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda á ábyrgð Íslands er skipt í fimm flokka, eftir því hvaðan losun kem­ur. Það eru orka, iðn­að­ar­ferlar og efna­notk­un, land­bún­að­ur, úrgangur og land­notk­un. Stjórn­völd bera ekki ábyrgð á sam­drætti í losun á öllum svið­um. Alþjóða­flug og sigl­ingar eru í sér kerfi, einnig land­notkun og sá hluti iðn­aðar sem til­heyrir svoköll­uðu ETS kerfi.

Þessi skipt­ing veldur oft ákveðnum mis­skiln­ingi, þar sem reynt er að draga land­notkun inn í jöfn­una og sagt að ef við myndum bara moka ofan í alla skurði þá myndum við ná lofts­lags­mark­miðum sam­kvæmt skuld­bind­ingum á nóinu. Á meðan það væri vissu­lega jákvætt fyrir losun almennt þá er einmitt gert ráð fyrir sam­drætti í losun frá land­notkun innan LULUCF.

Þessi skipt­ing gerir ráð fyrir því að hver þjóð út af fyrir sig getur ákveðið sjálf hvernig á að ná sam­drætti í losun á gróð­ur­húsa­loft­teg­und­um. Umhverf­is­stofnun heldur utan um losun Íslands og nýj­ustu tölur frá 2019 sýna 2% sam­drátt á milli áranna 2018 og 2019. Það þýðir 28% aukn­ing frá árinu 1990 og 8% sam­dráttur frá 2005, sem eru ákveðnar við­mið­un­ar­dag­setn­ingar í lofts­lags­mál­um. Kyoto-­bók­unin gerði ráð fyrir 20% sam­drætti á losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda miðað við losun árið 1990. Losun á Íslandi jókst hins vegar um 26% frá 1990 til 2014 og náði Ísland þannig ekki að standa við skuld­bind­ingar sínar gagn­vart Kyoto-­bók­un­inni. Í kjöl­farið á Kyoto-­bók­un­inni kom Par­ís­ar­sam­komu­lag­ið. Þar voru ekki sett mark­mið um sam­drátt í losun heldur að halda hækkun hita innan við 1,5°C. Stjórn­völd eiga að útfæra lausnir sem ná þessu mark­miði innan þeirra flokka sem stjórn­völd bera ábyrgð á. Sem sagt, ekki lausnir fyrir losun iðn­aðar innan ETS-­kerf­is­ins, ekki fyrir land­notkun (enn sem komið er) og ekki innan alþjóða­sigl­inga og alþjóða­flugs. Það eru önnur kerfi sem búið er að koma upp sem sjá um sam­drátt á þeim vett­vangi.

Núver­andi ábyrgð stjórn­valda til 2030 er 40% sam­dráttur á los­un. Vegna samn­inga okkar við önnur lönd í Evr­ópu er okkar hlutur ein­ungis 29% sam­dráttur. Núver­andi aðgerða­á­ætlun gerir ráð fyrir því að ná 35% sam­drætti hins veg­ar. Þegar sú aðgerða­á­ætlun kom út þá var mark­miðið að draga saman losun um 40% og vantar því aðgerðir fyrir um 5% sam­drátt í aðgerð­ar­á­ætl­un­ina. Þær aðgerðir eru einnig ófjár­magn­að­ar. Nýlega var hins vegar til­kynnt um nýtt mark­mið fyrir 2030, eða 55% sam­drátt á los­un. Það er því staðan núna, það er á ábyrgð stjórn­valda að ná 29% sam­drætti sam­kvæmt alþjóð­legum skuld­bind­ingum fyrir 2030 en mark­miðið er 55% sam­dráttur og svo hlut­leysi árið 2040.

Fjár­lög og fjár­mála­á­ætlun

Í fjár­mála­á­ætlun 2022 er umfjöllun um árangur stjórn­valda þetta kjör­tíma­bil. Þar er sagt að mesta aukn­ingin sé vegna lofts­lags­mála sem hafi átt­fald­ast á tíma­bil­inu. Þar sem upp­hæðin var ekk­ert svo há til að byrja með er það kannski dálítið gild­is­hlaðin fram­setn­ing. Hækk­unin er frá 227 millj­ónum árið 2017 í 1,9 millj­arða árið 2021. Aðgerðum stjórn­valda er skipt upp í fjóra útgjalda­flokka; bein fram­lög til lofts­lags­mála, skatta­legar íviln­an­ir, breyttar ferða­venjur og sér­staka við­bót fyrir árin 2022-2026.

Þessi síð­asti flokk­ur, sér­stök við­bót, heitir þessu und­ar­lega nafni af því að það er ekki búið að ákveða hvað á að gera við fjár­magn­ið, bara búið að taka það til hliðar á tákn­rænan hátt fyrir kosn­ingar en gera má ráð fyrir því að sá millj­arður eigi að fjár­magna óút­færðu aðgerð­irnar til þess að ná sam­drátt­ar­mark­mið­um. Það er óljóst hvort það er fjár­mögnun á þeim aðgerðum sem þarf til þess að ná bara 40% sam­drætti eða 55% sam­drætti í los­un.

Ef auka millj­arð­ur­inn á að fjár­magna óút­færðar aðgerðir þá er áhuga­vert að skoða þann kostnað í sam­hengi við aðrar aðgerð­ir. Aðgerðir til þess að ná 35% losun eru að kosta okkur um 12 millj­arða á ári (skatta­legar íviln­anir upp á 5,8 millj­arða, breyttar ferða­venjur 4,8 og bein fram­lög til lofts­lags­mála 1,6 millj­arð). Það væri hægt að segja að hver millj­arður skili okkur um 3% í sam­drætti á los­un. Þess vegna er mjög áhuga­vert að einn millj­arður til við­bótar við það eigi að ná annað hvort 5% árangri í sam­drætti eða 20% (miðað við 40% eða 55% sam­drátt­ar­mark­mið).

Þegar við veljum lausnir við vanda­málum þá viljum við velja skil­virk­ustu og ódýr­ustu lausn­irn­ar, ekki satt? Ef við göngum út frá því að við náum 5% árangri með þessum auka millj­arði, en ekki 3% árangri eins og núver­andi aðgerða­á­ætlun kostar, hvers vegna voru þessar aðgerðir ekki valdar fyrst? Þær eru greini­lega miklu hag­kvæm­ari – meiri árangur fyrir minna fé! Þetta sýnir það svart á hvítu að stjórn­völd hafa ekki hug­mynd um hvað þau eru að gera og giska bara á þann kostnað sem þarf til þess að tækla lofts­lags­vand­ann.

Nán­ari grein­ing

Ef við ein­beitum okkur bara að mál­efna­sviði umhverf­is­mála, og skoðum fjár­fram­lögin þar, þá getum við séð að 6,9 millj­örðum meira er varið í það mála­svið í lok þessa kjör­tíma­bils en 2017. Þar munar mestu um fjár­lög 2021 þar sem bætt var við 3,5 millj­örðum króna. Rúmur helm­ingur af því eru fram­lög í ofan­flóða­sjóð (sem ríkið skuld­ar). 800 millj­ónir fara í frá­veitu­fram­kvæmdir sveit­ar­fé­laga, tæpar 400 millj­ónir í styrk­ingu inn­viða vegna óveð­urs og um 450 millj­ónir í með­höndlun úrgangs (end­ur­vinnsla og úrvinnslu­sjóð­ur). Þetta eru 3,25 millj­arðar af auknum fjár­fram­lögum til umhverf­is­mála á árinu 2021. Þetta eru ekki bein fram­lög í aðgerða­á­ætlun vegna lofts­lags­mála. Árið 2020 fór mest­allt af auknum fjár­fram­lögum í með­höndlun úrgangs. Það var helst árið 2019 þegar 338 millj­ónir voru settar í sér­tækar aðgerðir að frum­kvæði stjórn­valda til að draga úr losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda. Afgangurinn það árið fór í með­höndlun úrgangs og fram­kvæmd inn­viða­á­ætl­unar um verndun nátt­úru og menn­inga­sögu­legra minja.

Að lokum er það 2018, fyrstu fjár­lög þess­arar rík­is­stjórn­ar. Þar eru upp­hæð­irnar sem telja í mála­flokk­unum ann­ars vegar með­höndlun úrgangs og svo inn­viða­á­ætlun um vernd nátt­úru og minja, tæp­lega 1,4 millj­arður þar.

Aðgerða­á­ætlun stjórn­valda vegna lofts­lags­mála til 2030 er ein­ungis árang­urs- og kostn­að­ar­metin að hluta til. Í henni er fjallað um að fjár­magn eyrna­merkt lofts­lags­málum séu 10 millj­arð­ar, skatta­styrkir 20 millj­arð­ar, breyttar ferða­venjur 62 millj­arð­ar. Breyttu ferða­venj­urnar eru sagðar vera strætó, borg­ar­lína og göngu- og hjól­reiða­stíg­ar.

Hvað þýðir þetta eig­in­lega?

Satt best að segja er mjög erfitt að meta hvað þetta þýðir allt sam­an. Eyð­urnar eru ein­fald­lega of stór­ar. Ef við trúum því mati sem liggur á bak við aðgerða­á­ætlun stjórn­valda, og við höfum svo sem enga ástæðu til þess að gera það ekki, þá mun hún skila okkur æski­legum lág­marks­ár­angri um sam­drátt í losun fyrir 2030. Hún mun samt ekki skila okkur þeim árangri sem er nauð­syn­legur miðað við sett mark­mið.

Það er einnig aug­ljóst að fjár­mögn­unin er mjög handa­hófs­kennd. Nær óger­legt er að nálg­ast kostn­að­ar­mat þannig að það er ómögu­legt fyrir þingið að taka upp­lýsta ákvörðun um hvort verið sé að velja hag­kvæm­ustu lausn­irnar til að koma til móts við vand­ann. Það lýsir sér best í þeim auka millj­arði sem var settur inn í nýj­ustu fjár­mála­á­ætl­un­ina, rétt fyrir kosn­ing­ar.

Til þess að vita hvort allt gengur sam­kvæmt áætlun þá þarf fram­vindu­á­ætl­un. Til þess að sjá að árangur sé að stand­ast vænt­ingar eða ekki. Það hefur áhrif þegar verið er að end­ur­meta hvert á að beina fjár­magni á rétta staði. Fram­vindu­á­ætl­unin virð­ist samt vera til, ann­ars væru sum línu­ritin um þróun los­unar ansi vand­ræða­leg.

Allt þetta þýðir þá í raun og veru að aðgerðir stjórn­valda eru ein­fald­lega fálm­kennd­ar. Það er almennt ekki vitað hversu mikið þær kosta, hver árangur þeirra verð­ur, hvenær árangur muni sjást og hvort sé verið að velja hag­kvæm­ustu kost­ina. Ef ég ætti að velja eitt­hvað lýs­ing­ar­orð fyrir núver­andi rík­is­stjórn, þá end­ur­spegl­ast það orð í við­brögðum stjórn­valda við lofts­lags­vand­anum – fálm­kennt.

Stefna Pírata

Píratar hafa sett sér metn­að­ar­fulla stefnu í lofts­lags­mál­um. Fyrir síð­ustu kosn­ingar var stefna Pírata metin sú besta af lofts­lag.is og þó það sé ekki hægt að vera betri en sá besti þá teljum við samt að stefnan okkar í dag sé bæði best og enn betri en hún var fyrir síð­ustu kosn­ing­ar.

Píratar setja fram skýr mark­mið um kolefn­is­hlut­leysi með grænni umbreyt­ingu og hringrás­ar­hag­kerfi fyrir alla. Við þurfum að tryggja vernd nátt­úru og hafs með áherslum á vel­sæld­ar- og heims­mark­mið. Þó Ísland sé lítil eyja lengst norður í Atl­ants­hafi þá erum við engin eyja þegar kemur að lofts­lags­mál­um. Þar verðum við að vera í liði með öllum öðrum á jörð­inni. Við viljum ná árangri með vald­efl­ingu almenn­ings og stjórn­völdum sem axla ábyrgð.

Höf­undur er þing­maður Pírata.