Stundum er gott að spyrja sig ein­faldra spurn­inga sem flókið er að svara. Hver er ég? er sígilt dæmi og jafnan fátt um svör (í hið minnsta í mínu til­vik­i). Önnur stór spurn­ing væri: Hvað er borg? Mig rekur hálf­part­inn í vörð­urn­ar. Hefur þú svarið á reiðum hönd­um? Um borg gildir hér sama og um ljóð; við þekkjum það strax og við rek­umst á það en eigum erf­ið­ara með að fanga það í orða­net.

(Orða­bókin seg­ir: 1. kastali, virki, 2. stað­ur, bær, 3. brött kletta­hæð – og svo fram­veg­is. Hvergi er gerð hin minnsta til­raun til að skil­greina öll þau mörgu hlut­verk sem borgir gegna í sam­tím­anum enda varla hlut­verk þeirrar bók­ar.)

Svo að við skulum prófa!

Hvað er borg?

Eða öllu held­ur: Hvernig á góð borg að vera?

Fyrst stutt upp­hitun

Það vill svo til að ég er staddur í einni þekkt­ustu borg heims, Par­ís. Fyrir nokkrum dögum gekk ég frá rue du Faubo­ur­g-d­u-Temp­le, í Bellevil­le, tíunda hverfi borg­ar­inn­ar, að Lou­vr­e-safn­inu í fyrsta hverfi – sam­tals þrjá og hálfan kíló­metra. Mark­miðið var að kaupa glás af japönskum minn­is­bókum (Roll­ba­hn) í Del­fon­ics-­búð­inni í Car­rou­sel du Lou­vre, litlum versl­un­ar­kjarna inni í safn­bygg­ing­unni. Þegar ég kom þang­að, sveittur og rjóður eftir göng­una, með meng­un­ar­skán í vöng­um, tjáði afgreiðslu­mað­ur­inn mér hins vegar afsak­andi að því miður hefðu engar send­ingar borist frá Japan um all­nokk­urt skeið vegna Covid-19 og því væru þessar fágætu minn­is­bækur á þrotum hjá þeim. Ég var miður mín. (Ég hafði hugsað mér að skrifa þessa grein í splunku­nýja Roll­ba­hn-­bók.)

Sem sagt: Ég gekk 3,5 x 2 = sjö kíló­metra til að kaupa mér nýjar skrif­bækur en hafði ekki árangur sem erf­iði. Þetta var þó ekki algjör fýlu­ferð. Komið var fram í ágúst en þá flýja Par­ís­ar­búar borg­ina og flestar búðir lok­að­ar. Sumar götur voru nær alveg mann­laus­ar. Þetta minnti á dystópíska fram­tíð­ar­mynd: stór hluti borg­ar­innar hafði bók­staf­lega verið tek­inn úr sam­bandi. Banque de Paris (BDF) – tóm­ur. Allar lúx­us­búð­irnar – lokað og læst. Svona er þetta ævin­lega í ágúst.

Til hvers er borg? Jú: til að búa í, vinna í og til að kaupa hluti í. En hvað ger­ist þegar vinnu­stað­irnir og búð­irnar eru lok­að­ar?

Þá gefst tími til að hugsa.

Og á meðan ég gekk velti ég fyrir mér hvað það væri sem gerði góða borg að góðri borg.

Borg er til að vera til í

Virg­inie Despentes nefn­ist franskur rit­höf­undur (og erkitöffari). Í nýjasta skáld­sagna­þrí­leik henn­ar, Vernon Subu­tex, sem slegið hefur í gegn í Frakk­landi, segir ein per­sónan eitt­hvað á þessa leið:

Hef­urðu tekið eftir því hvernig í París þríf­ast hvergi lengur neinir staðir þar sem fólk má bara vera til án þess að þurfa að kaupa eitt­hvað?

Það er nokkuð til í þessu. Þó er ástandið ekki jafn slæmt og í New York; þar eru nær engin almenn­ings­rými (fyrir utan Central Park og Prospect Park) þar sem ekki snýst allt um verslun og við­skipti. Víð­ast hvar eru ekki einu sinni almenn­ings­bekkir svo að fólk geti tyllt sér niður í nokkur and­ar­tök. (Slíkt teld­ist vera veik­leika­merki; í New York á fólk ekki að sitja kyrrt á almanna­færi heldur arka hröðum og ákveðnum skrefum í og úr vinn­u.)

En mér finnst mik­il­vægt að í borgum finn­ist staðir þar sem fólk getur komið saman án þess að þurfa að kaupa eitt­hvað eða vinna. Borg er til að vera til í. Borg er til að setj­ast stundum niður í.

Borg er til að kynn­ast fólki í

Ég dái og dýrka öll úti­kaffi­húsin í París þar sem fólk situr og spjallar sam­an. Les. Hitt­ist. Í mínum huga er borg staður til að skipt­ast á hug­mynd­um, hitta aðra, byggja upp sam­fé­lag. Kaffi­hús, bóka­búð­ir, lysti­garð­ar, veit­inga­stað­ir, barir ... Borgir eiga að bjóða upp á eins mörg tæki­færi og hægt er til að fólk – ólíkt fólk – hitt­ist, kynn­ist og myndi tengsl sín á milli. Sam­fé­lag.

Borg er til að vinna í

Eins og frægt er orðið spáði enski hag­fræð­ing­ur­inn John Mayn­ard Key­nes því árið 1930 að hund­rað árum síðar ynni fólk aðeins fjóra tíma á dag og mundi síðan nota afgang­inn af sól­ar­hringnum í sam­veru og upp­byggj­andi dægradvöl. (Ha ha, bjart­sýnn!) Það hefur aug­ljós­lega ekki enn gengið eft­ir.

En hvað um næstu ára­tugi? Við­brögð okkar við áskor­unum lofts­lags­breyt­inga snú­ast ekki aðeins um breyt­ingar á sam­göngu­kerfum heldur alls­herjar hug­ar­fars­breyt­ingu sem snertir öll svið lífs­ins. Þurfum við til dæmis að sitja svona mikið innan í kassa? Þurfum við að búa dag­lega til umferð­ar­öng­þveiti úr enda­lausum kössum á hjól­um? Ég á vini hér og þar í heim­inum sem eru á mínum aldri (eða yngri) og hugsa með hryll­ingi til þess að þurfa að verja næstu ára­tugum við tölvu­skjá í stór­borg. Sumir hafa raunar gert rót­tækar breyt­ingar á lífi sínu, flust úr stór­borg­unum í þorp eða út í sveit og söðlað um; lög­fræð­ingur gerð­ist nudd­ari, aug­lýs­inga­kona gerð­ist leik­mynda­hönn­uð­ur, list­fræð­ingur sneri sér að blóma­skreyt­ing­um. Þau vilja vinna með hönd­un­um. Vinna með eitt­hvað áþreif­an­legt. Vera jafn­vel stundum úti.

Borg er til að vinna í. En við þurfum að end­ur­hugsa hvaða sess vinna skipar í sam­tím­anum (og sporna þannig við kyrr­setu­sjúk­dóm­um, kvíða, þung­lyndi og mis­skipt­ingu auðs og bregð­ast við sjálf­virkni­væð­ing­unni svo að fátt eitt sé nefn­t).

Borg er til að lenda í ævin­týrum í

Í borgum syngur í þak­renn­um, kettir læð­ast inn í húsa­sund, öldruð kona syngur brot úr gömlu ást­ar­lagi á meðan hún reykir tár­klökk út um glugga á tólftu hæð. París hefur verið í byggð í meira en tvö þús­und ár; í sam­an­burði við það er hin agn­arsmáa Reykja­vík aðeins smá­barn. En í báðum borg­unum ger­ast stöðugt ótelj­andi sög­ur. Borgir eiga að vera hann­aðar eins og vel skrif­aður texti: ein­hver ferð­ast um þessar lín­ur, þessi gatna­kerfi – reynum að gera ferða­lagið eins ánægju­legt og gef­andi og mögu­legt er. Sá sem hannar borg er að búa til sögu­svið ótelj­andi ævin­týra og má aldrei gleyma því. Borg er ævin­týri.

Borg er til að hreyfa sig í

Par­ís­ar­búar hafa alltaf gengið mikið (og þeir ganga hratt líkt og fólk í stór­borgum gerir jafn­an) og eru margir hverjir grannir og spengi­leg­ir. Ég er hand­viss um að ef við Reyk­vík­ingar gengjum eða hjól­uðum meira – segjum að minnsta kosti tvær klukku­stundir á dag – mundi álagið á heil­brigð­is­kerfi og sál­fræð­inga þjóð­ar­innar snar­minnka og afköst enn fremur stór­aukast á vinnu­stöð­um. Það drægi úr kvíða og þung­lyndi og fólki liði bet­ur, fengi fleiri hug­mynd­ir, yrði ham­ingju­sam­ara.

Við erum hugs­andi ver­ur. Og hugsun er hreyf­ing.

Borg er til að ganga í, hjóla í, hreyfa sig í.

Við þurfum að draga úr losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda. Það vita all­ir. Aug­ljós­asta leiðin til þess í dag­legu lífi okkar er að auka brennslu hita­ein­inga. Við þurfum að hanna borg­irnar okkar – og vinnu­tíma – þannig að við getum hreyft okkur og hugs­að.

(Og ég er ekk­ert að grín­ast með þetta. Sjálfur vinn ég lang­best á göngu. Bæk­urnar mínar hef ég flestar samið gang­and­i.)

Borg er til að lág­marka bíla­um­ferð í

Það hefur verið magnað að koma aftur til Par­ísar (ég hef ekki verið í borg­inni frá því að heims­far­ald­ur­inn hóf­st) og sjá breyt­ing­arnar sem hér hafa orð­ið. Skyndi­lega er allt úti í reið­hjól­um. Og miklu, miklu færri bíl­ar. Þetta er engin til­vilj­un: borg­ar­yf­ir­völd hafa verið mjög grimm í að setja nýjar og strangar regl­ur. Til að mynda má tengda­faðir minn ekki lengur aka um á mót­or­hjól­inu sínu, það mengar of mik­ið. Hann keypti sér því raf­hjól.

Breyt­ingin er lygi­leg. Meng­unin hefur minnk­að. Manni líður bet­ur.

Bílar eru mögnuð upp­finn­ing sem hafa ein­faldað okkur líf­ið. En víða um heim eru borg­ar­yf­ir­völd að ráð­ast í mark­vissar aðgerðir til að fækka einka­bíl­um. Kannski er fram­tíð­ar­borgin ekki til að vera á bíl í.

Borg er til að skoða nátt­úru í

Borg og nátt­úra þurfa ekki að vera and­stæð­ur. Við Íslend­ingar skiljum þetta: við lifum í návígi við haf, fjöll, víð­átt­ur. En svona er það víð­ast hvar ekki.

Ég sé fram­tíð­ina hins vegar þannig fyrir mér: nátt­úran heldur aftur inn­reið sína í borgir úti um allan heim.

Borg er til að rúma allt mann­lífið í

Er auð­velt að kom­ast leiðar sinnar með barna­vagn? Gang­andi? Hjólandi? Í hjóla­stól? Fyrir hvern er borgin hönn­uð?

Borg er til að njóta menn­ingar í

Án menn­ingar breyt­ist borg í versl­un­ar­mið­stöð. Menn­ingin er kjarni mann­lífs­ins.

Borg er til að dást að feg­urð í

Um dag­inn laum­að­ist Cer­ise, konan mín, inn í húsa­sund til að virða fyrir sér arki­tekt­úr­inn. Þegar hún sneri aftur sagði hún upp­num­in: „Það er svo ein­kenni­legt hvernig nútíma­arki­tektar hafa algjör­lega snúið baki við skrauti í bygg­ing­ar­list.“ Og það er hár­rétt hjá henni. Ástæða þess að París heillar okkur enn eru meðal ann­ars allar gömlu og glæsi­legu bygg­ing­arnar sem hér hafa fengið að standa. Feg­urðin er mark­mið í sjálfu sér. Fólki, sem býr í fal­legri borg, líður betur en fólki sem býr í ljótu umhverfi. Við erum umhverfi okk­ar. Við þurfum að fjár­festa í feg­urð­inni.

Borg er til að eld­ast með reisn í

Borg er fyrir alla, – 0 til 120 ára. Ekki aðeins þá sem brosa ungir á aug­lýs­inga­skilt­um. Við þurfum fleiri „norna­hús“ og slíka mögu­leika til mót­vægis við elli­heim­ili.

Borg er til að ala upp börn í

Ég man hvað það fór í taug­arnar á mér úti í New York þegar ég ýtti á undan mér barna­vagni mán­uðum saman (meðan konan mín var í vinn­unni) og ég rak mig ítrekað á að ekk­ert var hannað með þarfir barna­vagns­flandrar­ans í huga.

Borg er til að ýta barna­vagni í.

Og borg er til að leika sér úti í. Við megum ekki mal­bika yfir hvern ein­asta blett. Ímynd­un­ar­afl barna þarfn­ast óreiðu. Þau þarfn­ast úti­svæða.

Borg er til að sjá óvænta hluti í

Um dag­inn var ég á göngu með syni mínum fram hjá Vals­svæð­inu þegar okkur mætti skemmti­leg sjón:

Yfir girð­ing­una sáum við út á fót­bolta­völl og í mark­inu öðrum megin stóð hnar­reistur og stæltur tjaldur en í mark­inu hinum megin fín­gerð og pen lóa.

Á milli þeirra, í gras­inu, lá hvítur fót­bolti.

Þetta fannst mér eft­ir­minni­leg sjón. Borgir eru til að sjá fugla spila fót­bolta í.

Borg er til að líða vel í

Borg á að styðja við allt það sem er mann­væn­legt og gerir okkur ham­ingju­söm. Borg á að byggja upp sam­fé­lag. Ann­ars er eng­inn til­gangur með henni.

Borg er til að hitt­ast í, til að spjalla saman í, til að lesa í, til að elskast í. Borg er til að kynn­ast í, ganga í, vinna í, læra, lifa og deyja í. Borg er til að láta sig dreyma í, til að hlæja og gráta í, til að eign­ast vini í, til að synda í og rölta í, baka og prjóna í, skrifa og hugsa í. Borg er eitt­hvað sem við erum öll saman í.

Borg er til að spegla sig í

Í nýj­ustu bók­inni minni, Stríði og klið, skrifa ég: Ef við byggjum á tungl­inu mundu hugur okkar og til­finn­ing­ar, ímynd­un­ar­afl og trú­ar­hug­myndir mót­ast af ber­ang­urs­legu og hrjóstr­ugu lands­lagi tungls­ins. Það sem er umhverfis okkur finnur sér nefni­lega líka stað innra með okk­ur. Borgir ættu að vera birt­ing­ar­mynd alls þess besta við mann­kynið og bera vott um sköp­un­ar­kraft okk­ar, aðlög­un­ar­getu, sið­menn­ingu. Eru borg­irnar okkar þannig nú árið 2021? Hvernig munu þær líta út árið 2121?

Borg er til að fara fýlu­ferð í

Eins og ég sagði: um dag­inn gekk ég sjö kíló­metra til að kaupa mér skrif­bækur en það var fýlu­ferð. Samt var það engin fýlu­ferð. Því að mér finnst gaman að ganga um borg­ina. Erindið er ekki alltaf aðal­at­rið­ið.

Ég gæti haldið svona áfram enda­laust. En ég held ég láti gott heita.

Það er kom­inn tími á næsta göngutúr ...

Grein­ar­höf­undur er rit­höf­und­ur, þýð­andi, bóka­út­gef­andi og gagn­rýn­andi.

Þessi pist­ill er hluti greinar­aðar í til­efni af því að 100 ár eru liðin frá form­legu upp­hafi skipu­lags­gerðar hér á landi með setn­ingu laga um skipu­lag kaup­túna og sjáv­ar­þorpa árið 1921.