Okkur ber­ast fréttir af auknu og gróf­ara ofbeldi en áður og fólk veltir fyrir sér hvað sé eig­in­lega í gangi í sam­fé­lag­inu. Er þetta ofbeldi hluti af þeirri skautun sem sjá má á sam­fé­lags­miðlum og auk­inni hörku sem virð­ist vera í sam­skipt­um? Ef við viljum skilja hvað er í gangi, þá verðum við að skilja vald­beit­ingu og ofbeldi, bæði hvað vald­beit­ing og ofbeldi eru og í hvaða kring­um­stæðum fólk grípur til slíkra úrræða frekar en t.d. að ræða mál­in.

I.

Ofbeldi er ein teg­und vald­beit­ingar en ekki sú eina. Dæmi­gert ofbeldi ein­kenn­ist af því að ein­hver sem er meiri máttar gerir eitt­hvað af ásettu ráði sem skaðar aðra mann­eskju sem er minni mátt­ar. Þarna höfum við því þrenns­konar atriði sem ein­kenna dæmi­gert ofbeldi:

1. Valda­mis­mun
2. Vilja­verk
3. Skaða

Nauðgun er skýrt dæmi um ofbeldi, enda felur nauðgun í sér að ein mann­eskja beitir afli til að koma eigin vilja fram gegn vilja ann­arrar mann­eskju. Þegar tveir jafn­ingjar slást af því að þeim hefur orðið sund­ur­orða er hins vegar ekki um dæmi­gert ofbeldi að ræða, jafn­vel þótt kring­um­stæð­urnar ein­kenn­ist ekki af friði. Ófriður er því ekki alltaf til marks um ofbeldi, jafn­vel mik­ill ófrið­ur. Þegar Þórður kakali og hans menn lögðu að bátum Kol­beins unga á Húnaflóa árið 1244 og flóa­bar­dagi braust út þar sem yfir 70 manns biðu bana er hæpið að segja að lið Þórðar hafi beitt lið Kol­beins ofbeldi, jafn­vel þótt mann­fallið hafi næstum allt verið Kol­beins meg­in. Lið Þórðar var varla nema helm­ingur af liði Kol­beins og bát­arnir bæði færri og minni og því var valda­mis­mun­ur­inn Kol­beini í hag en ekki Þórði.

Annað sem mig langar að taka fram, áður en lengra er hald­ið, er að ofbeldi er ekki endi­lega ólög­mætt eða órétt­læt­an­legt. Í lýð­ræð­is­ríki hefur rík­is­valdið einka­leyfi á að beita ofbeldi. Þetta er einn mun­ur­inn á stjórn­leysi og lýð­ræði. En sam­kvæmt reglum lýð­ræð­is­ins má ofbeld­inu ein­ungis beita í lög­mætum til­gangi og ævin­lega í sam­ræmi við reglur um með­al­hóf. Ein­hver vildi e.t.v. tala um „vald­beit­ingu“ í stað­inn fyrir „of­beldi“ í þessu til­viki, en mér virð­ist hrein­legra að tala um ofbeldi, t.d. þegar lög­regla fer með sveit manna til að hand­taka ein­hvern og færa í fang­elsi. Þar er um greini­legan valda­mis­mun að ræða, vilj­inn er skýr og skað­inn eða nauð­ungin einnig.

Þegar við ræðum um ofbeldi á íslensku er stundum gert ráð fyrir að um sé að ræða sama fyr­ir­bæri og á ensku er kallað „vi­olence“. Hér vildi ég staldra aðeins við því mér virð­ist að íslenska orðið „of­beldi“ sé ekki alltaf góð þýð­ing á „vi­olence“. Enska orðið er mun víð­ara, sem birt­ist m.a. í því að það er notað um ýmis­legt þar sem engin vilja­verk eða valda­mis­munur á sér stað, t.d. um fyr­ir­bæri í nátt­úr­unni. Straumur í á getur verið „vi­olent“, vind­ur­inn getur hrifið eitt­hvað með sér af því að hann er „vi­olent“, en á íslensku myndum við aldrei nota „of­beldi“ um slíkt heldur tala um „kraft­mik­inn“ straum eða „hvassan“ vind.

Einnig eru hverskyns handa­lög­mál, slags­mál og ófriður dæmi um „vi­olence“ en á íslensku held ég að venju­leg handa­lög­mál séu ekki rétt­nefnt ofbeldi. Flóa­bar­dagi var vissu­lega dæmi um „vi­olence“, og það mik­ið, þótt ég sé að minnsta kosti hik­andi um að tala um „of­beldi“ í því sam­bandi. Annað sem ein­kennir enska orðið er að það vísar gjarnan til ein­hvers konar brots eða að farið er yfir mörk. Lög­brot felur í sér að lögin sjálf eru „vi­olated“, ekki bara fórn­ar­lamb brots­ins. Og ef mér finnst ég hafa orðið fyrir ofbeldi gæti ég sagt á ensku: „I felt violated“ en á íslensku myndi ég segja: „Mér leið eins og brotið hefði verið á mér“. Mál­fræði­lega atriðið hér er að „of­beldi“ er ein­ungis nafn­orð á íslensku, vísar til ein­hvers sem stundum er beitt og sumt fólk verður fyr­ir, en enska orðið „vi­olence“ á sér sam­svar­andi sagn­orð, „to viola­te“.

En nóg um orða­notkun í bili. Hvers vegna skyldi ég vera að tala um ofbeldi. Jú, ég hef áhyggjur af því að meðal þess sem ógni örygg­inu og geri sam­fé­lagið verra sé vald­beit­ing og ofbeldi. Kjarni lýð­ræð­is­legs sam­fé­lags er einmitt að fólk tekur ágrein­ings­mál sín út úr far­vegi valds og afls­munar og inn í umhverfi rök­ræðu og gagn­kvæms skiln­ings; fólk reynir að leysa málin á vett­vangi skyn­semi og í ljósi sið­ferði­legra gilda frekar en að láta hendur og afls­muni ráða. Kannski er einmitt þetta próf­steinn lýð­ræð­is­ins; hvernig við bregð­umst við þegar við rekum okkur hvert á ann­að. Og það hvernig fólk bregst við þegar það rekur sig hvert á ann­ars horn í hvers­dags­leg­ustu kring­um­stæðum dag­legs lífs veltur á við­horfum þess hvers til ann­ars, hæfi­leikum þess til að nálg­ast hvert annað af virð­ingu, og vilja þess til að hlusta hvert á ann­að, skilja hvert annað og leita sátta. Ef okkar dag­lega líf ein­kenn­ist ekki af slíkum vilja til sátta, þá munu stofn­anir rík­is­ins – svo sem dóm­stólar og lög­regla – ekki megna að skapa sam­fé­lag þar sem fólk treystir hvert öðru, upp­lifir að það sé öruggt í dag­legu amstri sínu, og lítur á sam­fé­lagið sem umgjörð um gott líf. Ef ófrið­ur­inn kraumar undir og vald­beit­ingu og ofbeldi er ein­ungis haldið í skefjum af öfl­ugu rík­is­valdi, þá mun líf fólks ein­kenn­ast af ótta og tor­tryggni þótt frið­ur­inn sé ekki endi­lega rof­inn.

Þótt rætur lýð­ræð­is­ins liggi þannig í hinu hvers­dags­lega og per­sónu­lega þýðir það ekki að stofn­anir sam­fé­lags­ins séu því óvið­kom­andi. Þvert á móti. Í fyrsta lagi þá móta stofn­anir sam­fé­lags­ins þá far­vegi sem fólk finnur lífi sínu og lýð­ræð­is­legar stofn­anir hjálpa fólki að finna lífi sínu lýð­ræð­is­legan far­veg, t.d. far­veg sem ein­kenn­ist ekki af ofbeldi. Lýð­ræð­is­legar stofn­anir forða fólki frá því að beita ofbeldi og öðrum frá því að verða fórn­ar­lömb ofbeld­is. Ef til­teknar stofn­anir sam­fé­lags­ins, hvort heldur skól­ar, lög­regla eða dóm­stól­ar, virð­ast við­halda ofbeldi í sam­fé­lag­inu, t.d. kyn­bundnu eða stétt­bundnu ofbeldi eða ofbeldi gegn inn­flytj­endum og flótta­mönn­um, þá gagn­rýnum við slíkar stofn­anir rétti­lega sem „ólýð­ræð­is­leg­ar“ jafn­vel þótt þær til­heyri því rétt­ar­kerfi sem ann­ars er einn af horn­steinum hins lýð­ræð­is­lega stjórn­skipu­lags. Vart er hægt að hugsa sér alvar­legri gagnrýni á stofnir lýð­ræð­is­legs sam­fé­lags.

II.

Ég sagði áðan að dæmi­gert ofbeldi ein­kennd­ist af þrenns­konar þátt­um: (i) valda­mis­mun, (ii) vilja­verki, og (iii) skaða. Stöldrum aðeins við fyrsta atrið­ið, valda­mis­mun­inn. Við getum skipt valda­tengslum í tvennt, lóð­rétt og lárétt. Hið lóð­rétta vald er gjarnan vel skil­greint og varðar stöðu fólks í ein­hvers konar stig­veldi. Kenn­ari er ofar í valda­stig­veldi skól­ans en nem­andi, for­eldri er ofar barni í valda­stig­veldi heim­il­is­ins, ráð­herra ofar óbreyttum borg­ara á opin­berum vett­vangi, yfir­maður ofar und­ir­manni innan fyr­ir­tæk­is. Slík valda­tengsl eru afstæð við til­tekið svið en ekki algild; ráð­herr­ann er ekki ofar maka sínum í valda­stig­veldi heim­il­is­ins, yfir­maður ætti ekki að hafa neitt vald yfir und­ir­manni þegar vinn­unni slepp­ir.

En vald er líka með öðrum hætti, ekki bara eitt­hvað sem til­tekin mann­eskju hefur til­kall til í krafti stöðu, heldur sem afl eða máttur sem fólk beitir í hvers­dags­leg­ustu sam­skipt­um. Slíkt vald hefur verið kallað lárétt til aðgrein­ingar frá hinu lóð­rétta valdi stig­veld­is­ins. Slíkt vald „er ekki réttur eða for­rétt­indi sem ein­hver hef­ur, heldur er það ein­ungis til þegar því er beitt í verki. Það er verk­legt. Eng­inn hefur vald, en allir beita því.“ Mik­il­vægi þess að skilja hið lárétta vald í tengslum við ofbeldi er ekki bara að það hjálpi okkur að sjá valda­mis­mun­inn sem gerir vald­beit­ingu að rétt­nefndu ofbeldi, einnig er mik­il­vægt að skilja að vald­beit­ingin sem slík getur verið leið til að skapa sér valda­stöðu – draga til sín lárétt vald, ef svo má segja – og koma sér þannig í aðstöðu til að beita ofbeldi.

Manneskja sem er í aðstöðu til að beita ofbeldi er í for­rétt­inda­stöðu gagn­vart þeim sem fyrir ofbeld­inu verð­ur. Hún hefur vald sem þol­and­inn hefur ekki, hún getur komið vilja sínum fram þegar þol­and­inn verður að láta það yfir sig ganga sem ofbeld­is­mann­eskjan ger­ir. Ef valdið sem gerir ofbeldið mögu­legt er lárétt en ekki lóð­rétt, vald sem eng­inn hefur nema þegar því er beitt, þá vakna auð­vitað spurn­ingar um þessa ref­skák valds­ins. Hvernig skapar fólk sér tæki­færi til að beita valdi?

Þegar Þórður kakali kom frá Nor­egi árið 1242 var hann lítið meira en óbreyttur sveita­mað­ur, jað­ar­per­sóna. Hann hafði ekk­ert lóð­rétt vald – var hvorki höfð­ingi né goð­orðs­maður – og þótt hann væri af ætt Sturl­unga var hann eng­inn höfð­ingi, eng­inn eigna­mað­ur, hafði ekki um sig neina sveit manna, gat ekki gert sig breiðan við neinn. Hann hafði enga sér­staka stöðu og hann naut engrar sér­stakrar virð­ing­ar. Og hvað gerði hann? Fyrst þurfti hann reyndar að flýja um landið þvert og endi­langt, því Kol­beinn ungi vildi hann feig­an. Þrátt fyrir alls­leysi Þórðar stóð Kol­beini stuggur af hon­um. Eftir að hafa safnað að sér lít­ils­háttar liði – aðal­lega nokkrum ógæfu­mönnum og bændum sem höt­uð­ust við Kol­bein – þá tók hann sig til með þetta kostu­lega lið og hertók Skál­holt í nokkra daga. Hann kom öllum að óvörum, læsti fólkið inni og lét eins og sá sem valdið hef­ur. Við getum kannski sagt að þarna hafi hann beitt ofbeldi, því hann var nógu klókur til að skapa sér kring­um­stæðum þar sem hann hefði völd­in. Hann gætti þess að vísu að beita ekki grimmd, enda var mark­mið hans ekki að meiða eða valda hörm­ung­um. Það sem hann vildi, öllu heldur það sem hann sár­lega þurfti, var að skapa sér ímynd leið­toga og þess sem valdið hef­ur. Og það tókst. Á ótrú­lega skömmum tíma reis hann úr því að vera alls­laus sonur sigr­aðrar ættar upp í að verða valda­mesti maður lands­ins.

Það ofbeldi sem við sjáum í dag bliknar hjá því sem átti sér stað á Sturl­unga­öld þegar morð, víga­ferli og lim­lest­ingar voru nán­ast dag­legt brauð. Ein­kenni Sturl­unga­aldar var að valdið sem skipti máli var lárétt en ekki lóð­rétt, við gætum líka sagt að það hafi verið fljót­andi en ekki í föstum skorð­um. Tím­inn ein­kennd­ist af stans­lausum til­raunum til að skapa sér stöðu og halda stöðu, en það var samt ekk­ert sem tryggði völdin og stöð­una nema áfram­hald­andi ofbeldi. Að þessu leyti var Sturl­unga­öld lík því sem ég ímynda mér að eigi við í und­ir­heimum sam­fé­lags­ins þar sem valdið er lárétt og fljót­andi, og ein­ungis við­haldið með áfram­hald­andi vald­beit­ingu. Und­ir­heimar heita einmitt það vegna þess að þeir eru utan sjón­máls og rík­is­valds­ins. Van­máttur yfir­valda til að taka á heim­il­is­of­beldi bendir einnig til að und­ir­heim­arnir teygi sig stundum víð­ar, séu ekki bara í skugga­sundum og eit­ur­lyfja­bælum heldur einnig í stás­stof­um. Ofbeld­is­fullur faðir ræður ríkjum á heim­ili sínu ekki í krafti form­legs valds heldur í krafti þeirrar ímyndar sem hann hefur – eða ímynda öllu held­ur, því oft er ímyndin innan fjöl­skyldu önnur en hún er utan fjöl­skyld­unn­ar. Innan fjöl­skyld­unnar beitir hann stöðugt kúg­andi valdi til að við­halda stöðu sinni, en út á við kemur hann fram sem virð­ing­ar­verður borg­ari til að tryggja afskipta­leysi. Þannig virkar þetta líka í und­ir­heimun­um. Ofbeldið verður nauð­syn­legt til að skapa ímynd sem er svo for­senda þess að geta beitt ofbeldi – for­senda þess að njóta þeirra for­rétt­inda að geta verið ofbeld­is­mað­ur. Þannig er ofbeld­is­mað­ur­inn er ekk­ert án ímyndar sinn­ar.

III.

Þegar Þórður kakali komi til Íslands sum­arið 1242 til að rétta hlut ættar sinnar vissi hann ekk­ert út í hvað hann var að fara. Fljót­lega dróst hann inn í og var höf­undur að atburða­rás sem ein­kennd­ist af miklu ofbeldi. En ofbeldið var með ólíku móti. Sumu ofbeld­inu verður ekki lýst öðru­vísi en hreinni grimmd og óhæfu­verk­um, annað var kannski nær því að kall­ast „eðli­leg“ valda­bar­átta. Mun­ur­inn á þessu tvennu skiptir máli. Grimmd­ar­verkin voru til­efn­is­laus eða til­efn­is­lítil morð og lim­lest­ingar þar sem til­gang­ur­inn – vilja­verkið sem er eitt ein­kenni dæmi­gerðs ofbeldis – var ekki annar en að meiða og valda tjóni. Í Þórðar sögu kakala segir frá marg­vís­legum ofbeld­is­verk­um, m.a. þessum grimmd­ar­verkum þar sem Hjalti nokk­ur, liðs­maður Kol­beins unga er á yfir­reið um Dal­ina til að valda Sturl­ungum og þeirra liði skaða:

Þeir Hjalti sáu þá hvar menn slógu á engi­teig. Lét Hjalti þá taka. Hét annar Áslákur en annar Árni. Þeir voru gamlir menn og heilsu­litlir og höfðu þeir því eigi forðað sér. Hjalti lét hvor­nt­veggja þeirra fót­höggva … Þá lét Hjalti enn brjóta fót­legg í tveim mönnum í Lax­ár­dal. Eftir það reið hann heim suður …

Þessi lýs­ing frá sumr­inu 1243 er af verkn­uðum sem kalla má hrein ofbeld­is­verk. Ég segi „hrein ofbeld­is­verk“ vegna þess að ætl­unin virð­ist ekki hafa verið önnur en að valda skaða. Svona ofbeld­is­verk gæti verið freist­andi að skýra með van­still­ingu ger­and­ans. Var þessi Hjalti ekki bara ófor­betr­an­legur ofbeld­is­maður í sér, ill­menni inn að beini? Því miður er sú skýr­ing ekki full­nægj­andi. Inn­rætið er vafa­lítið hluti af skýr­ing­unni, en ill­menni eru til­tölu­lega sjald­gæf og ef hrein­ræktað ofbeldi eins og það sem Áslákur og Árni máttu þola sum­arið 1243 væri ein­ungis afleið­ing ill­mennsku, þá væri slíkt ofbeldi sjald­gæfara en raun ber vitni. Í bók sinni Identity and Violence segir ind­verski hag­fræð­ing­ur­inn og heim­spek­ing­ur­inn Amar­tya Sen frá bernskuminn­ingum sínum um ofbeld­is­öldur sem riðu yfir heima­land­ið.

Frá æsku­ár­unum minn­ist ég óeirða á milli hindúa og múslima sem tengd­ust stjórn­málum sundr­ung­ar. Ég man hversu hratt hinar breiðu mann­eskjur jan­ú­ar­mán­aðar umbreytt­ust skyndi­lega í mis­kunn­ar­lausa hindúa og grimma múslima júlí­mán­að­ar. Hund­ruð þús­unda féllu fyrir hendi fólks sem var hvatt áfram af blóð­þyrstum leið­togum til að drepa aðra fyrir „sína eigin þjóð“.

Svip­aða sögur mætti segja frá Rúanda, fyrrum ríkjum Júgóslavíu, Þýska­landi nas­ism­ans, borg­ara­stríð­inu á Spáni, svo fá ein hörm­ung­ar­tíma­bil mann­kyns­sög­unnar séu nefnd. Venju­legu fólki blöskrar – og jafn­vel þau sem taka þátt í svona blóð­baði skilja það ekki þegar frá líð­ur. Hvernig gat annað eins ger­st? En sann­leik­ur­inn er sá að slíkar ofbeld­is­öldur hafa oft risið og munu vafa­lítið eiga eftir að rísa. Hvað er þá hægt að gera?

Hér skiptir ímynd aftur máli, en með svo­lítið öðrum hætti en þegar Þórður kakali var að hasla sér völl. Hvers­dags­legt líf fólks ein­kenn­ist af marg­vís­legum skuld­bind­ing­um. Við til­heyrum fjöl­skyldu, fag­stétt, þjóð, trú­ar­brögð­um, íþrótta­fé­lög­um, sauma­klúbb­um, hús­fé­lagi, … og þannig má lengi telja. Ofbeldið sem Amar­tya Sen varð vitni að sem ungur drengur var öðrum þræði afleið­ing af ein­víðri sýn fólks á sjálft sig og aðra. Hinar breiðu mann­eskjur jan­ú­ar­mán­aðar höfðu umbreyst í ein­víðar mann­eskjur í júlí segir hann. Þær marg­vís­legu skuld­bind­ingar sem ein­kenndu líf þessa fólks í jan­úar höfðu vikið fyrir ein­ungis einni teg­und skuld­bind­inga í júlí. Þannig var það líka þegar Hjalti lét fót­höggva gömlu menn­ina tvo í Lax­ár­dal sum­arið 1243. Var hann ekki sjálfur bóndi, hafði hann ekki sjálfur staðið í teignum og slegið gras eins og þessir gömlu menn, átti hann ekki vini sem stóðu kannski þennan sama dag, í annarri sveit að slá engi rétt eins og þessir gömlu menn. Vissu­lega var Halti líka bóndi, en þennan sum­ar­dag sá hann bara sveit­unga Sturl­unga. Sjón­ar­hornið á mann­eskj­una var ein­vítt, ekki marg­vítt. Og á þessum ein­víða ás rað­að­ist fólk í ein­ungis tvo flokka: „við“ og „hin­ir“.

IV.

Ég hef verið að fjalla um ofbeldi en ekki sagt mikið um hvernig megi bregð­ast við því. Enda veit ég ekki hvað hægt er að gera. Samt, ef ég mætti leggja eitt­hvað til, þá væri það þetta: Nálg­umst ofbeldi ekki sem eitt­hvað fram­andi heldur sem eitt­hvað nálægt, eitt­hvað sem er í raun hvers­dags­legt. Gerum samt ekki ráð fyrir að hrein­ræktuð ill­menni séu í hverju skoti, ég held að þau séu í raun fá. Ef okkur tekst að treysta lýð­ræð­is­legar stoðir sam­fé­lags­ins, og lýð­ræð­is­lega menn­ingu, þá verður ofbeldið við­ráð­an­legt því fólk mun líta á aðrar mann­eskjur sem breiðar en ekki ein­víð­ar. Mótefnið gegn ofbeldi felst ekki í því að segja ein­hverjum hópum stríð á hend­ur, því í stríði verður fólk ein­vítt, þar birt­ast bara „við“ og „hin­ir“.

Höf­undur er pró­fessor í heim­speki á Mennta­vís­inda­sviði Háskóla Íslands.

Þessi grein var upp­haf­lega flutt sem erindi á opnum fundi mann­rétt­inda- og ofbeld­is­varn­ar­ráðs Reykja­vík­ur­borg­ar, í Iðnó 12. des­em­ber 2022.