Í Evr­ópu er í gildi félags­mála­sátt­máli sem tryggir rétt fólks til að búa sér og sínum til öruggt heim­ili. Það eru talin grunn­mann­rétt­indi borg­ar­anna. Þótt íslensk stjórn­völd hafi skrifað undir sátt­mál­ann í upp­hafi þá hafa þau hvorki skrifað undir end­ur­nýj­aðan samn­ing né við­auka hans sem gefa ein­stak­lingum og félaga­sam­tökum færi á að leita réttar síns vegna brota stjórn­valda á sátt­mál­un­um. Öfugt við mann­rétt­inda­sátt­mála Evr­ópu hefur félags­mála­sátt­mál­inn ekki verið lög­festur né inn­leiddur og þar með gerður jafn íslenskum lög­um. Rétt­ur­inn til öruggs heim­il­is, eins og önnur félags­leg rétt­indi, er því veik­ari á Íslandi en í öðrum lönd­um.

Þetta er ekki eina dæmi þess að íslensk stjórn­völd heiti að veita almenn­ingi rétt­indi en komi sér síðan undan því. Við und­ir­ritun lífs­kjara­samn­ing­anna lof­aði rík­is­stjórn Katrínar Jak­obs­dóttur að bæta rétt­indi leigj­enda, meðal ann­ars að setja hér á leigu­bremsu til að halda aftur af stjórn­lausum hækk­un­um. Þetta var svik­ið. Ásmundur Einar Daða­son, þá félags­mála­ráð­herra, lagði frum­varpið aldrei fram. Ásmundur er einnig barna­mála­ráð­herra, en allar rann­sóknir sína að veik staða fjöl­skyldna á and­styggi­legum leigu­mark­aði er helsta ástæða fátæktar barna.

Hvað veldur því að íslenska stjórn­völd verj­ast því að inn­leiða rétt­indi leigj­enda til öruggs hús­næðis og svíkja samn­inga um að bæta stöðu þeirra? Hvað veldur því að íslensk stjórn­völd kjósa að virða ekki félags­leg rétt­indi á borð við rétt til heim­il­is? Af hverju líta stjórn­völd ekki á það sem eitt sitt helsta hlut­verk að útvega hér hús­næði fyrir fólk, hvort sem er til kaups eða leigu og not­ast við þann bráða­vanda sem á hús­næð­is­mark­aði er í samn­inga­gerð við laun­þega­sam­tök? Hvað veldur því að íslensk stjórn­völd vilja líta á hús­næði sem hverja aðra vöru á mark­aði en ekki sem rétt­indi borg­ar­anna, þvert á það sem tíðkast í okkar heims­hluta? Hvað veldur þess­ari grimmd gagn­vart leigj­end­um?

Hér landi hefur útleiga hús­næðis verið talin ein besta og örugg­asta ávöxtun fjár­magns sem hugs­ast get­ur. Og enn frekar hin síð­ari ár. Þetta sést ber­lega í gríð­ar­legri fjölgun þeirra sem kaupa sér auka­í­búð og leigja öðr­um.

Frá alda­mótum hefur íbúðum í eigu þeirra, ein­stak­linga og fyr­ir­tækja, sem eiga fleiri en eina íbúð fjölgað um 100% á meðan íbúðum í eigu þeirra sem eiga eina íbúð hefur fjölgað um 24%. Íbúðir í eigu þeirra sem áttu fleiri en eina íbúð voru 25% af heild­inni um alda­mótin en eru 35% núna. Stefna stjórn­valda ýtir þannig undir að fólk og fyr­ir­tæki noti veika stöðu leigj­enda til að ávaxta fé og auka við auð sinn.

Það er tak­mark­anir á hversu mikla ávöxtun sá má hafa sem lánar öðru fólki pen­inga. En það eru engin tak­mörk á því hversu mikla ávöxtun þau fá sem eiga og leigja út hús­næði. Þau geta krafið leigj­anda um leigu sem er langt umfram kostnað af rekstri íbúð­ar­inn­ar, fjár­magns­kostnað og afborg­anir af lán­um. Rekstr­ar­af­gang­ur­inn bæt­ist síðan við hækkun eigna­verðs svo úr verður gríð­arhá ávöxt­un. Sem aftur sogar til sín fé, sprengir upp íbúða­verð og ýtir þar með undir hækkun leigu og enn lak­ari stöðu leigj­enda.

Fjórð­ungur lands­manna býr ekki í eigin hús­næði og kann­anir benda til að stærsti hluti þeirra beri íþyngj­andi hús­næð­is­kostn­að. Það er alþjóð­legur mæli­kvarði og merkir að meira en 40% af ráð­stöf­un­arfé eftir skatta og skyldur renni til leigusal­ans og ann­ars hús­næð­is­kostn­aðar (raf­magn, hiti, hús­sjóður o.s.frv.). 13% heim­ila á leigu­mark­aði borgar meira en 70% ráð­stöf­un­ar­tekna sinna í hús­næð­is­kostn­að.

Um hátíð­irnar leita þús­undir fjöl­skyldna til hjálp­ar­stofn­ana og meg­in­á­stæða flestra er of mik­ill og óum­flýj­an­legur hús­næð­is­kostn­að­ur, okur­leiga. Þegar þú átt ekki fyrir mat út mán­uð­inn í venju­legum mán­uði þá er von­laust að þú getir haldið jól. Þegar þú ert á leigu­mark­aði gengur leigusal­inn fyr­ir. Þú borgar honum áður en þú kaupir mat. Þú borgar leig­una áður en þú heldur jól.

Hækkun fast­eigna­verðs er eitt ein­kenni vondrar hús­næð­is­stefnu. Rangar ákvarð­anir stjórn­valda hafa ýtt undir bólur og veikt rétt­indi og öryggi almenn­ings og leigj­enda sér­stak­lega. Á sama tíma hefur hagur þeirra batnað sem braska með lóðir og bygg­inga­rétt og þeirra sem leitað hafa inn á leigu­mark­að­inn til að láta leigj­endur standa undir auð­söfnun sinni. Þau sem líða fyrir stefn­una er einkum fólk með lægri miðl­ungs­tekjur og þar und­ir, fólk sem getur ekki safnað fé í sjóð, ungt fólk sem ekki á fjár­hags­lega vel stæða for­eldra og fólk sem af ein­hverjum ástæðum stenst ekki greiðslu­mat og er þar af leið­andi fast á leigu­mark­aði. Sem veldur því að það getur ekki safnað fyrir útborg­un. Sem veldur því að það neyð­ist til að byggja undir auð­söfnun ann­arra og fest­ist við það í fátækt­ar­gildru.

Við eigum ekki að þurfa að deila um hús­næð­is­stefnu stjórn­valda. Það er aug­ljóst að hún gengur ekki upp. Hún hefur leitt til hækk­unar hús­næð­is­kostn­að­ar, leit til þess að færri eign­ast hús­næði, að fáir eign­ist fleiri íbúðir og fleiri enga. Afleið­ingin er að stærri hópur lok­ast inn í fátækt­ar­gildru leigu­mark­að­ar. Hús­næð­is­stefnan eykur þannig ójöfnuð og grefur þar með undan rétt­læti í sam­fé­lag­inu. Þetta er afleið­ing þess að stjórn­völd hafa ekki mótað stefn­una út frá hags­munum þeirra sem þola mestan órétt á hús­næð­is­mark­aði heldur þvert á móti út frá hags­munum þeirra sem auðg­ast hafa mest og hrað­ast á óeðli­legum hús­næð­is­mark­aði og veikri stöðu ann­arra. Hags­munir þessa fólks eru að halda hús­næð­is­kerf­inu óbreyttu eða gera það jafn­vel enn órétt­lát­ara.

Eina leiðin til að laga hús­næð­is­mark­að­inn er að snú þessu við, móta stefnu út frá hags­munum þeirra sem líða mestan órétt. Og við þurfum ekki að gera neitt rót­tækt eða nýtt, ekk­ert sem ekki hefur marg­sinnis verið gert oft og víða og reynst vel.

• Það þarf að skil­greina hús­næði sem rétt­indi, ekki sem hverja aðra mark­aðs­vöru.
• Það þarf að leið­rétta hús­næð­is­kostnað leigj­enda. Leigj­endur eiga ekki að bera hærri hús­næð­is­kostnað en aðr­ir. Það á ekki að vera refs­ing að vera á leigu­mark­aði.
• Greiðslu­mat á að mið­ast við raun­greiðslur fólks. Sá sem hefur staðið undir 250 þús. kr. húsa­leigu árum saman stendur undir 250 þús. kr. vöxtum og afborg­unum af lán­um.
• Hér þarf að byggja upp öflug leigu­fé­lög sem eru rekin án hagn­að­ar­sjón­ar­miða. Þau félög eiga að vera svo stór og öflug að hagn­að­ar­drifin leigu­fé­lög hverfi af almennum leigu­mark­aði, ein­beiti sér að skamm­tíma­leigu og leigu til auð­fólks.
• Banna á okur­leigu með því að setja leigu­þak. Okur­vextir eru refsi­verðir og það á líka að gilda um okur­leigu.
• Banna á hækkun á húsa­leigu umfram almennt verð­lag og launa­þró­un.
• Stöðva á upp­boð á lóð­um, sem eru almanna­eign, og koma í veg fyrir braks með lóðir og bygg­inga­rétt. Mark­miðið á að vera að halda fast­eigna­verði niðri, ekki spenna það upp.
• Það á byggja nóg af hús­næði, frekar of mikið en of lít­ið.
• Það á að styðja og styrkja hags­muna­sam­tök leigj­enda svo þau geti orðið samn­ings­að­ili leigu­fé­laga svo hver leigj­andi þurfi ekki að gera það út frá veikri stöðu sinni.

Það mætti hafa þennan lista lengri þótt á hann færi aðeins það sem þykir sjálf­sagður grunnur að heil­brigðri hús­næð­is­stefnu í nágranna­löndum okk­ar. Hús­næð­is­kerfið er fár­veikt og kallar á afger­andi aðgerðir strax. Á leigu­mark­aði geta hin fjár­sterku níðst á leigj­endum án eft­ir­lits eða afleið­inga. Og stjórn­völd þjóna þessum fjár­sterku aðil­um, en taka ekk­ert til­lit til vondrar stöðu þeirra sem níðst er á.

Til að snúa þessu við þarf að byggja upp sterk leigj­enda­sam­tök. Við hvetjum þig til að ganga til liðs við Sam­tök leigj­enda nú í upp­hafi nýs árs og taka þátt í að byggja þau upp, styrkja og skerpa. Þú getur skráð þig hér.

Höf­undur er stjórn­ar­maður í Sam­tökum leigj­enda.