Það eru að verða breyt­ingar í stjórn­málum víðar en á Íslandi. Í Bret­landi er Jer­emy Cor­byn orð­inn leið­togi Verka­manna­flokks­ins. And­stæð­ingar hans, og margir sam­flokks­menn, hafa ásamt þorra bresku pressunnar eytt und­an­förnum vikum og mán­uðum í að vara þjóð­ina við Cor­byn. Hann sé stór­hættu­legur öfgasós­í­alisti sem sé svo rót­tækur að mál­flutn­ingur hans í efna­hags­málum muni eyði­leggja Bret­land, verði hann að aðgerð­um.

Meg­in­stefið í þeim mál­flutn­ingi hans er jöfn­uð­ur. Þ.e. að draga úr því mis­ræmi sem felst í því að hinir ríku verða sífellt rík­ari á meðan að erf­ið­ara verður fyrir launa­fólk að ná endum sam­an. Hann vill hækka skatta á þá sem mest hafa á milli hand­anna og leggja erfða­skatta á miklar eign­ir. En Cor­byn ætlar sér líka að reka riki­sjóð Bret­lands með afgangi kom­ist hann til valda. Það eru allar efna­hags­legu öfgarn­ar.

Í Banda­ríkj­unum hefur Bernie Sand­ers komið öllum á óvart og er allt í einu orð­inn raun­hæfur val­kostur sem for­seta­fram­bjóð­andi Demókrata. Hvað er það sem hefur gert þennan 73 ára gamla mann lík­legan til árang­urs? Það eru ekki pen­ing­ar, enda þiggur hann ekki fjár­fram­lög frá fjár­mála­eliít­unni. Það er ekki útlit­ið. Það er sann­ar­lega ekki ald­ur­inn. Nei, það sem er ferskt og áhuga­vert við Bernie Sand­ers er að það eru stefnu­málin sem eru að fleyta honum í hæstu hæðir í skoð­ana­könn­un­um.

Kjarn­inn í mál­flutn­ingi Sand­ers er sá að Banda­ríkja­menn verði að taka ákvörð­un. Ætla þeir að halda 40 ára hnignun milli­stétt­ar­innar þar í landi áfram og auka enn hið gríð­ar­lega bil á milli hinna ofur­ríku og allra hina, eða ætlar þjóðin að berj­ast fyrir fram­sæknum efna­hagi sem býr til störf, hækkar laun, verndar umhverfið og sér almenn­ingi fyrir heilsu­gæslu?

Sand­ers vill takast á við hið sívax­andi vald örfárra millj­arða­mær­inga í fjár­mála­geir­anum og stjórn­mál­um. Hann vill að fólkið taki völdin aft­ur.

Trúir ekki lengur vald­inu

Meira að segja hefð­bundnir sam­herjar hafa gagn­rýnt Cor­byn og Sand­ers fyrir að vilja ganga allt of langt til þess að rugga bátn­um. Blairistar og aðrar útfærslur af þriðju­leið­ar­-­stjórn­mála­mönnum víða um heim laga rauð bind­in, dusta ímyndað kusk af aðsniðnu tísku­jakka­föt­unum og segja þessa sós­í­alista hættu­lega. Það sé miklu betra að halda sig við tíunda­ára­tugs-­jafn­að­ar­menn­ina sem sam­söm­uðu sig auð­vald­inu með hægri hend­inni en sögð­ust menn launa­fólks með vinstri og bjuggu með því til sína eigin útgáfu af brauð­mola­kenn­ingu nýfrjáls­hyggj­unn­ar. En milli­stéttin virð­ist vera búinn að fá nóg af þeim, vegna þess að athöfnum þeirra fylgir eng­inn jöfn­uð­ur.

Í Bret­landi, Banda­ríkj­un­um, Íslandi og víðar treystir fólk því ein­fald­lega ekki að hefð­bundnir stjórn­mála­menn og –flokkar þeirra ber hag þess fyrir brjósti. Það treystir því ekki að þeir taki ákvarð­an­irnar sem þarf að taka til að auka jöfn­uð, fjölga tæki­færum, bæta vel­ferð­ina, vernda umhverfið og passa upp á almanna­hags­muni fram yfir sér­hags­muni hinna ríku. Þess vegna fá ein­stak­lingar og öfl sem lofa annað hvort að skera upp herör gegn ójafn­ræð­inu eða að færa almenn­ingi ákvörð­un­ar­rétt í lyk­il­málum svona mikið fylgi í dag.

Milli­stétt­in; mennt­aðasti, upp­lýstasti og hæfi­leik­a­rík­asti hluti sam­fé­lags­ins, er komin með nóg af því hvernig valdið hefur farið með hana.

Önnur birt­ing­ar­mynd á Íslandi

Á Íslandi er birt­ing­ar­mynd þess­arar óánægju með valdið öðru­vísi en víð­ast hvar ann­ars­stað­ar. Í stað þess að í henni felist auk­inn stuðn­ingur við ein­staka fram­bjóð­endur og flokka sem bjóða skýra stefnu sem er í and­stöðu við ríkj­andi skipu­lag auð­skipt­ingar þá hefur fylgið færst til flokks sem hefur það sem aðal­á­herslu­mál að færa ákvörð­un­ar­rétt í stærstu málum lands­ins til þjóð­ar­innar sjálfr­ar. Að hún fái að ákveða hvort Ísland gangi í Evr­ópu­sam­band­ið, hvernig arði vegna auð­linda er skipt, hvort að það sé í lagi að atkvæða­vægi sé ójafnt og hvort mál­skots­réttur eigi að liggja hjá einum duttl­unga­fullum og sjálf­hverfum manni eða þjóð­inni sjálfri. Svo fátt eitt sé nefnt. Píratar eru ekki að boða ákveðna sam­fé­lags­gerð, heldur að bjóð­ast til að end­ur­spegla þann vilja sem býr í sam­fé­lag­inu.

Það þarf ekki eld­flauga­sér­fræð­ing til að sjá hvernig milli- og lág­stéttin (hún er því miður til) hefur verið skilin eftir á Íslandi. Hún axl­aði byrðar stærstu koll­steypu íslenskrar efna­hags­sögu í kjöl­far hruns­ins þegar verð­bólgu­skot og risa­geng­is­fell­ing rýrði lífs­gæði hennar um hell­ing.

Í fyrra var 45 pró­sent þjóð­ar­innar með heild­ar­laun á bil­inu 300 til 500 þús­und krónur á mán­uði. Rúm­lega þriðji hver Íslend­ingur á minna en engar eignir og um helm­ingur þjóð­ar­innar á minna en 750 þús­und krónur í hreina eign. Rík­asta eitt pró­sent Íslend­inga átti hins vegar um fjórð­ung allra eigna á Íslandi í lok árs 2012, alls um 244 millj­arða króna í hreinni eign. Auður þeirra hafði vaxið um 40 pró­sent frá árinu 2002.

Það er lyk­il­at­riði að eiga heima ein­hvers­staðar

Hinn bók­halds­legi efna­hags­bati sem er að eiga sér stað hér­lendis er ekki að skipt­ast nægi­lega sann­gjarnt niður á hópa. Allt of margir eiga til dæmis í stök­ustu vand­ræðum með því að koma þaki yfir höf­uðið á sér. Skortur á hús­næði, og skortur á fjár­fest­inga­tæki­færum innan hafta, hefur ýtt upp íbúða­verði um 42 pró­sent á fimm árum og hertar lána­reglur hafa gert launa­mönnum erf­ið­ara fyrir að stand­ast greiðslu­mat. Því er sífellt erf­ið­ara að kaupa hús­næði og ef það tekst þá þarf vit­an­lega alltaf að greiða miklu hærri vexti en í nágranna­löndum okkar fyrir vegna þess að við erum með krónu sem gjald­mið­il.

Launa­mað­ur­inn er líka í stök­ustu vand­ræðum með að leigja vegna þess að íbúðir sem voru áður á almennum leigu­mark­aði eru annað hvort orðnar að fjár­fest­inga­tæki­færum í eigum sjóða eða ein­göngu leigðar ferða­mönnum (um fjögur þús­und íbúð­ir). Vegna þessa hefur leigu­verð hækkað um rúm­lega 40 pró­sent á fimm árum og ein­stæð­ingar með venju­legar íslenskar launa­tekjur geta verið að greiða allt að 40 til 70 pró­sent af ráð­stöf­un­ar­tekjum sínum í húsa­leigu kom­ist þeir yfir höfuð að í leigu­kerf­inu. Margir þeirra gera það vit­an­lega ekki. Vegna þessa býr til að mynda fjórði hver Íslend­ingur á þrí­tugs­aldri enn heima hjá mömmu og pabba.

Útval­inn hópur borðar kök­una

Þannig að launa­fólk á Íslandi er með lág laun, stór hluti þess á enga hreina eign, vel­ferð­ar­kerfið sem það greiðir fyrir er að veikj­ast og það er margt hvert í bull­andi vand­ræðum með að finna sér hús­næði. Þetta eru brauð­mol­arnir sem detta af veislu­borð­inu.

Þeir sem borða kök­una eru þrengri hóp­ur. Eigna­fólk, þeir sem eru í einka­banka­þjón­ustu hjá fjár­mála­fyr­ir­tækj­um. Hóp­ur­inn sem kann leik­inn og þekkir réttu aðil­anna, í atvinnu­líf­inu og stjórn­mál­um, til að láta hjólin snú­ast sér í hag. Á jafn­vel miklar eignir erlendis sem þeim tókst að koma í var áður en fjár­magns­höft voru sett.

Þeir sem fá að kaupa í fyr­ir­tækjum lands­ins, oft á afslætti og með lán­um, eftir að nýju bank­arn­ir, sem voru end­ur­reistir með handafli rík­is­sjóðs og pen­ingum og inn­stæðum almenn­ings eftir banka­hrun­ið, eru búnir að skuld­hreinsa þau og gera arð­væn­leg. Og þeim finnst það ekki koma neinum utan hóps­ins við hvernig þetta sé gert.

Ef stjórn­mála­menn taka ákvarð­anir sem eru þeim ekki að skapi þá senda þeir bara tölvu­póst og benda þeim á hversu skelfi­legt það yrði ef ein­hverjir pen­ing­ar­legir hags­munir fjár­festa myndu skað­ast. Því ættu stjórn­mála­menn­irnir að halda sig á mott­unni. Ekki rugga bátn­um.

Frelsi til að græða verður and­lýð­ræð­is­legt

Kapital­ismi er ráð­andi kerfi í heim­in­um. Og margt í fari mark­að­ar­ins er frá­bært. Við­skipti milli landa, aukin sér­hæf­ing og frelsi til athafna hefur aukið lífs­gæði og stuðlað að fram­gangi mann­kyns. En hann á sér líka skugga­hliðar og þær opin­ber­ast fyrst og fremst í því að litlir hópar nýta sér frelsið til að taka sér auð sem þeir eiga ekk­ert frekara til­kall til en aðr­ir. Þennan auð nota þeir síðan til að tryggja sér völd og geta þannig haft bein áhrif á þau lög og reglur sem um þá gilda. Því rík­ari sem þessi hópur verður því meiri verða völd hans, án þess að nokkur hafi kosið hóp­inn til valda. Frelsið til að græða meira verður and­lýð­ræð­is­legt.

Það þarf ekki að umbera þessa þróun til að geta sagst hafa trú á mark­aðn­um. Það má hafa þá skoðun að skipt­ing kök­unar eigi að vera jafn­ari og að hagur almenn­ings eigi að ráða frekar en hagur sér­hags­muna­að­ila þegar ákvarð­anir eru tekn­ar. Það má telja að eitt af hlut­verkum rík­is­valds sé að auka jafn­ræði og jöfnuð í sam­fé­lag­inu. Og þótt lífs­gæði hafi almennt auk­ist í heim­inum þá er samt í lagi að tala gegn fjar­stæðu­kenndri mis­skipt­ingu. Annað úti­lokar ekki hitt, þó hrein­trú­aðir og inn­múr­aðir vilji telja fólk á að svo sé.

Ekki fleiri sápu­kúlur

Ástæðan fyrir auknum stuðn­ingi við Cor­byn, Sand­ers, íslenska Pírata og ýmsa fleiri víðs­vegar um heim­inn sem tala með svip­uðum hætti er að fólk er orðið þreytt á að stjórn­mála­menn seg­ist standa með þeim í orði þegar þeir vinna að mörgu leyti gegn hags­munum þess á borði. Með upp­lýs­inga- og tækni­bylt­ing­unni getur fólk aflað sér mun víð­tæk­ari upp­lýs­ingar um þessa stöðu og tekið ígrund­aða afstöðu. Inter­netið og snjall­tækin hafa minnkað valdið til að stjórna upp­lýs­inga­flæð­inu frá ráð­andi öflum til þegna stór­kost­lega.

Þess vegna vill fólk í auknum mæli kjósa stjórn­mála­menn sem tala skýrt og trúa því sjálfir sem þeir segja. Það er komið með nóg af því að láta blása óræðum sápu­kúlum upp í aft­ur­end­ann á sér á fjög­urra ára fresti sem stjórn­mála­menn­irnir toga síðan og teygja í það form sem þeim hentar þegar kemur að því að efna lof­orð­in.

Fólk vill menn (konur eru líka menn) sem segja satt og setur almenn­ing í fyrsta sæt­ið. Það hefur ekki upp­lifað hefð­bundna stjórn­mála­menn sem þessa menn.

Þess vegna vill það ekki kjósa þá leng­ur.