Ágæti dóms­mála­ráð­herra.

Þolendur ofbeldis eru ekki hefnigjarnir ein­stak­ling­ar. Þolendur vilja eiga sína eigin rödd, að á þá sé hlust­að, en í íslensku rétt­ar­kerfi er komið fram við þá sem utan­að­kom­andi aðila í málum sín­um. Þeir eru vitni sem bera um atburði, en ekki þunga­miðja máls­ins þótt að þeir hafi þurft að þola brot­ið. 

Því miður þekki ég þetta vel af eigin raun, en það sem ég vil benda á með þessum skrifum er stærra og miklu brýnna en mitt per­sónu­lega mál; ég vel þó að nota reynslu mína af kerf­inu til útskýr­ing­ar.

Ég kærði barns­föður minn og eig­in­konu hans fyrir ofbeldi gegn mér árið 2016. Eftir að ég lagði fram kæru til lög­reglu missti ég rödd­ina, á mig var ekki hlustað og um leið og sak­sókn­ari tók málið í sínar hendur upp­lifði ég að réttur minn væri hrifs­aður af mér, ég varð utan­gátta. 

Er það græð­andi að brota­þoli hafi ekki aðgang að sak­sókn­ara?

Ég var úti­lokuð af sak­sókn­ara, þar sem sam­kvæmt fram­kvæmd­inni má ég ekki hafa áhrif á hann og sam­skipti við hann skulu engin vera. Mér var brugðið þar sem með kæru minni var ég að kalla á hjálp og hélt að sak­sókn­ari yrði minn tals­mað­ur. Svo varð ekki og fyrir vikið heyrð­ist mín rödd aldrei.

Þol­and­inn er í raun eins og brúða sak­sókn­ara og dóms­valds­ins. Þar sem brúð­unni er gefið nýtt nafn; vitni og leik­sviðið er þrí­leikur milli Ger­and­ans, Sak­sókn­ar­ans og Dóms­valds­ins. Brúðan hangir á snaga í áhorf­enda­stúkunni og fær að horfa líf­laus á leik­rit­ið, en hefur ekk­ert um það að segja.

Ég „vitn­ið“ með för á háls­in­um, klóruð og marin á lík­am­anum og dóttir mín algjör­lega nið­ur­brotin eftir upp­á­kom­una, enda vitni að henni, er kastað út í horn eins og ónýtri brúðu, sagt að bíða og sjá hvað sak­sókn­ari ætli sér að gera. Ég hitti sak­sókn­ara aldrei á þessu rúmu tveggja ára tíma­bili sem málið vagg­aði í dóms­kerf­inu eins og slit­inn bátur á sjó. Ég skipti engu máli, vilji minn og upp­lifun mín voru algjört auka­at­riði í leik­rit­inu; sam­fé­lagið gegn ger­end­un­um. 

Er það rétt­læti að ger­endur fái svið­ið, en ekki brota­þoli?

Meðan á aðal­með­ferð stóð, fékk barns­faðir minn og eig­in­kona hans heilan dag með dóms­vald­inu, til að sanna sak­leysi sitt og ágæti og mála mig sem geð­veika og sturl­aða mann­eskju. Þau sátu í dóm­sal allan tím­ann og gátu talað sjálf þegar þau vildu og í gegnum lög­menn sína. Ég fékk rúman hálf­tíma í hér­aði og þurfti að fara út úr dóms­salnum þegar ég lauk máli mínu eins og mér kæmi þetta ekk­ert við. Sá stutti tími sem ég kom fyrir dóm­inn var ekki til að tala út frá mínu hjarta, heldur til að svara spurn­ingum sak­sókn­ara og til­raunum lög­fræð­inga hjón­anna til að véfengja verkn­að­inn og geð­heilsu mína. Ég, þol­and­inn og vitn­ið, var sett í þá stöðu að þurfa að verja mig. Fyrir mér var þetta ofbeldi og alls ekki sú heilun og rétt­læti sem ég var að leita eft­ir, hélt að ég fengi og ætti rétt á.  

Er það jafn­vægi að brota­þoli fái engu um það ráðið hvernig málið er rekið eða hvaða gögn eru lögð fyrir dóminn?

Hin ákærðu gátu komið að öllum þeim sönn­un­ar­gögnum sem þau kusu. Eftir sak­fell­ingu barns­föður míns í hér­aði gat hann áfrýj­að. Það sem leiddi til sýknu í Lands­rétti var álits­gerð læknis sem var lögð fram af kröfu barns­föður míns og greidd af hon­um. Lækn­ir­inn véfengdi áverk­ana af myndum frá bráða­mót­tök­unni sem voru mis góðar og gekk jafn­vel svo langt að segja að mögu­legt væri að ég hefði gert mér þetta sjálf. Þessi læknir sem kom að mál­inu um tveimur árum eftir ofbeldið og hitti aldrei á mig eða skoð­aði, fékk meira vægi en álit lækn­is­ins sem tók á móti mér grát­andi á bráða­mót­tök­unni og skoð­aði mig sjálfur rétt eftir atvik­ið.

Ég, þol­and­inn, fékk hins vegar engu að ráða um sönn­un­ar­gögn sem lögð voru fram af hálfu sak­sókn­ara eða hvort mál­inu yrði áfrýj­að. Ég kom þeim upp­lýs­ingum áleiðis til sak­sókn­ara að ég hefði myndir af áverk­unum á lík­ama mínum sem eru dag og tíma­settar og teknar nokkrum mín­útum eftir ofbeld­ið. Ég var sömu­leiðis með vitni sem fengu mynd­irnar sendar með smá­skila­boðum sem einnig voru tíma­sett. Sak­sókn­ari lagði þessi gögn ekki fram þó ég teldi þau grund­vall­ar­gögn í mál­inu og hann gaf mér aldrei skýr­ingu á því hvers vegna hann valdi að gera það ekki. Sak­sókn­ari áfrýj­aði hvorki sýknu­dómi yfir eig­in­kon­unni í hér­aði eða sýknu­dómi yfir barns­föður mínum í Lands­rétti. Ég fékk engu um það ráðið eða skýr­ingar frá sak­sókn­ara af hverju sýknu­dómar sem ég var ósam­mála var ekki áfrýj­að. Eru það mann­rétt­indi að þagga niður í brota­þola með þessum hætti?

Er kerfið að vernda þolendur þegar ger­andi getur haldið áfram ofbeld­inu í fjöl­miðlum og flaggað sinni útgáfu af máli sem flutt er fyrir luktum dyrum dóm­stóla?

Á meðan opin­bera kerfið tók sér sinn tíma að dæma i mál­inu „mín­u”, hélt ofbeldið áfram utan þess. Það var engan frið að hafa. Þrátt fyrir að refsi­málið hafi verið flutt fyrir luktum dyrum til að vernda hags­muni barns, fengu ger­endur tvö drottn­ing­ar­við­töl hjá vinum sínum á Íslandi í dag á Stöð 2 og komu fram í útvarps­þáttum þar sem þau lýstu því yfir að ég væri tálm­andi móð­ir, veik á geði og lyg­ari. Síðan topp­uðu þau sig með því að gefa út bók um málið þar sem þau setja fram atburða­rás sem var hafnað af lög­reglu­stjóra í upp­hafi vegna ótrú­verð­ug­leika. Þau draga upp mynd af sér sem ein­stökum heið­urs­borg­urum og fórn­ar­lömbum, á meðan mér og mínu fólki er lýst sem óalandi og óferj­andi. Slík gas­lýs­ing þar sem haldið er fram rang­indum er alvar­leg birt­ing­ar­mynd af and­legu ofbeldi sem getur haft lang­tíma skað­legar afleið­ingar á lífs­gæði, sjálfs­mat og hug­ræn ferli þolenda, sjá grein­ina Gas­lýs­ing: Sið­laus sam­skipta­tækni í nánum sam­böndum.

Barnsfaðir minn var í stjórn­un­ar­stöðu og upp­lýs­inga­full­trúi eins helsta fyr­ir­tækis á land­inu, það var því algjört valda­ó­jafn­vægi á milli okkar á vett­vangi fjöl­miðla. Eins og barns­faðir minn sagði við mig 2016: „Þetta er orðið að fjöl­miðla­máli, þú þarft ekki að hafa áhyggjur af neinu, held­urðu að ég hafi ekki aðgang að fjöl­miðl­um. Þetta er rétt að byrja Þór­dís“. 

Stöð 2 sem fjall­aði um málið reyndi að þvo hendur sínar með því að bjóða mér að koma fram og fjalla um mína hlið. Það var ekk­ert jafn­ræði í slíku boði þar sem ég hvorki gat eða vildi koma fram á þeim tíma þar sem það hefði aukið hina opin­beru umfjöllun og þar með sál­ar­ang­ist mína og dóttur minn­ar. Slík umfjöllun hefði alltaf verið á þeirra for­send­um. 

Ger­endur mínir í þess­ari atburða­rás eru „saklaus­ir” en ég, þol­and­inn, er sek. 

Hvað er hægt að gera?

Með­ferð ofbeld­is­mála, frá kæru brota­þola til loka máls gengur ekki upp í núver­andi mynd. Þolenda­öld er gengin í garð og við verðum að skila svið­inu til þol­and­ans og gera hann að aðal­per­sónu í rétt­ar­kerf­inu. Rang­ind­unum verður að linna. Nýr dagur verður að rísa. 

Væri því ekki nauð­syn­legt að upp­færa refsirétt og gefa þol­and­anum þá rödd sem honum ber. Hlusta á hann, gefa honum rými í máli sem varðar hann og taka það gilt sem þol­andi kemur með að borði í gegnum allt ferl­ið. 

Væri það ekki áhuga­verð umbreyt­ing að ger­andi fengi tæki­færi til að taka ábyrgð sjálf­ur, við­ur­kenna gjörðir sínar í sam­tali við þol­and­ann í stað­inn fyrir að refsi­réttur þvingi hann til þess?

Væri það ekki áhuga­verð umbreyt­ing ef stjórn­völd kæmu á fót öruggum vett­vangi þar sem brota­þoli gæti sagt ger­anda frá áhrifum brots­ins á líf sitt og gert til­kall til þeirrar heil­unar sem hann þarf. Ef mér hefði boð­ist slíkt tæki­færi, strax eftir atvik­ið, þar sem ger­endur hefðu beðið mig afsök­unar og borið ábyrgð í trún­aði, hefði ég tekið því feg­ins hendi, það hefði nægt mér. Þegar sam­tal á sér stað og skiln­ingur myndast, dregur úr átök­um. Í mínu til­viki, juk­ust árás­irnar af ger­end­anna hálfu og þannig varð skað­inn meiri fyrir mig og dóttur mína þrátt fyrir refsi­mál­ið.   

Eins og staðan er í dag, er ekki heilandi fyrir þolendur ofbeldis að kæra. Gapa­stokks­á­kvörð­un­ar­réttur refsiréttar setur líf þol­anda á bið sem er þög­ul, þung og eyði­leggj­andi. Refsi­mál í dag snú­ast ein­ungis um sekt ger­and­ans. Þol­and­inn aftur á móti veit að það var brotið á honum óháð því hvort að sak­sókn­ara tekst að sanna sök ger­end­ans. Þol­andi þarf aðstoð til að geta haldið áfram með lífið óháð því hvernig sak­sókn­ari stendur sig. 

Það er hægt að breyta því hvernig dóms­kerfið tekur á ofbeld­is­mál­um. Hvert og eitt mál er sér­stakt og það þarf að huga að því eins og lif­andi mann­eskju, það er marg­breyti­legt og flókið þar sem þol­and­inn er hjart­slátt­ur­inn, hann stýrir ferð­inni, það er jú hann sem líður fyrir brotið og það er hann sem vill við­ur­kenn­ingu og rétt­læti.

Þessar hug­myndir sem ég nefni hafa fengið við­ur­kenn­ingu hjá mörgum nágranna­þjóðum okkar og ann­ars staðar undir enska heit­inu „restorative just­ice“, sem ég legg til að kalla heilandi rétt­læti. Í Bret­landi sýna rann­sóknir stjórn­valda að slíkt rétt­læti kemur til móts við þarfir þolenda í 85% til­fella. Evr­ópu­ráðið hefur gefið út til­lögu CM/Rec(2018)8 þar sem það við­ur­kennir vægi heilandi rétt­lætis fyrir þolendur og hvetur öll aðild­ar­ríki sín, þ.m.t. Ísland, að taka það upp í rétt­ar­kerfum sín­um. 

Ég vona að frum­varpið sem verið er að semja í þessum skrif­uðu orðum verði það þolenda­vænt að í fram­tíð­inni fái brota­þoli hvers kyns ofbeldis að kynn­ast rétt­ar­kerfi sem hlúir að honum og verndar hann. 

Virð­ing­ar­fyllst, Þór­dís Fil­ips­dótt­ir