Orku­bú­skapur heims­ins gengur nú í gegnum mestu breyt­ingar sem hann hefur staðið frammi fyrir frá iðn­bylt­ingu, sam­kvæmt skrifum sér­fræði­rita og orðum þeirra sem best þekkja til hér á landi. Breyt­ing­arnar fel­ast í nokkrum þáttum sem eru óað­skilj­an­leg­ir. Í fyrsta lagi eru það sam­þykktir alþjóða­stofn­ana og rík­is­stjórna um að auka hlut­deild end­ur­nýj­an­legrar orku á kostnað ann­arra orku­gjafa, í öðru lagi þörf á end­ur­nýjun orku­vera og í þriðja lagi vax­andi orku­notkun vegna íbúa­fjölg­unar og ört vax­andi milli­stéttar á nýmörk­uð­um, ekki síst fjöl­menn­ustu í ríkjum Asíu; Ind­landi og Kína.

Hörður Arn­ar­son, for­stjóri Lands­virkj­un­ar, hefur frá því að hann tók við sem for­stjóri í ágúst 2009 haft for­ystu um að tala um það út á við að Ísland þurfi að marka sér stefnu í orku­málum sem sé hluti af alþjóð­legum veru­leika. Stærsta orku­fyr­ir­tæki þjóð­ar­inn­ar, Lands­virkj­un, er stór hluti af íslenskri heild­ar­mynd þegar að þessum málum kemur en stærstu spurn­ing­arnar eru óhjá­kvæmi­lega póli­tískar og á borði stjórn­mála­manna.

Mik­il­vægar spurn­ingar

Þær má smætta niður í tvær ein­faldar spurn­ing­ar. 1. Ætlar Ísland að vera hluti af alþjóð­legum orku­bú­skap? 2. Hvar eiga mörkin að liggja þegar kemur að orku­nýt­ingu og virkjun í íslenskri nátt­úru?

Fyrri spurn­ingin beinir spjót­unum að lagn­ingu sæstrengs milli Íslands og Evr­ópu. Umræðan hér á landi hefur að mestu falist í íslensku hags­muna­mati, það er hverjir munu hagn­ast á því á Íslandi ef sæstrengur verður lagður og hverjir munu ekki gera það. Í ljósi þess að teng­ing Íslands við umheim­inn með sæstreng er lík­lega áhrifa­mesta og stærsta skref sem Ísland mun taka inn í alþjóða­póli­tískan veru­leika, ef af henni verð­ur, þyrfti að ræða alþjóð­legu áhrifin ekki síður og jafn­vel enn meira. Ítar­leg skýrsla nátt­úru­vernd­ar­sam­tak­anna Green­peace (powE[R] 2030) um orku­bú­skap heims­ins eins og hann gæti litið út 2030 gefur vís­bend­ingar um að víg­völlur nátt­úru­vernd­ar­bar­átt­unnar sé var­an­­lega breytt­ur. Green­peace nálg­ast þessi mál meðal ann­ars út frá nauð­syn þess að tengja orku­kerfi ein­stakra landa saman með strengjum um hafið og nýta end­ur­nýj­an­lega orku­gjafa í miklu meiri mæli til þess að sporna gegn hlýnun jarðar af manna­völd­um.

[em­bed]htt­p://issu­u.com/kjarn­inn/docs/2014_07_03/4/em­bed]

Annar veru­leiki hér

Ís­land býr við allt annan veru­leika en flestar þjóðir heims­ins þegar að þessu kem­ur. End­ur­nýj­an­leg orka er helsti orku­gjaf­inn (jarð­varmi og vatns­afl) en stærstur hluti raf­orku fer til þriggja fyr­ir­tækja í áliðn­aði á grund­velli lang­tíma­­samn­inga þar um. Sam­kvæmt skýrslum sem unnar hafa verið um þessi mál, meðal ann­ars af fyr­ir­tæk­inu GAMMA, gæti sala á raf­magni um sæstreng haft mikil áhrif á lífs­kjör í land­inu til góðs, einkum vegna þess að tekjur af raf­magns­sölu um sæstreng­inn gætu marg­fald­ast frá því sem nú er og þannig fært þjóð­ar­bú­inu miklar gjald­eyr­is­tekj­ur. Að sama skapi gæti sæstreng­ur­inn leitt til þess að orku­frekur iðn­aður eins og álfyr­ir­tæki þyrfti að greiða mun hærra verð fyrir raf­ork­una en nú. Hvað íslensk heim­ili varðar hafa stjórn­mála­­menn það í hendi sér hvort raf­orku­verð til þeirra verður lægra eða hærra. Sæstreng­ur­inn kemur ekki í veg fyrir að stjórn­mála­menn geti stýrt því.

Orku­teng­ing við útlönd verður alltaf stærra mál en efna­hags­legt mat á áhrifum hennar gefur mynd af. Stjórn­mála­­menn hafa trassað það árum saman að marka skýra stefnu um þessi mál sem er hafin upp yfir kosn­ingar og dæg­ur­þras stjórn­mála. Slíkt hafa margar þjóðir fyrir löngu gert, til dæmis Norð­menn. Til þess að stjórn­mála­menn geti svarað því upp­byggi­lega hvort Ísland eigi að vera hluti af alþjóð­legum orku­bú­skap þurfa þeir að leggja meira á sig við að upp­lýsa almenn­ing um hvernig þessi mik­il­vægu mál horfa við þeim. Þangað til eru stjórn­völd svo til stefnu­laus þegar að þessum málum kem­ur.

Hætta á ferðum

Mörg hættu­leg atriði munu vafa­lítið ein­kenna svörin sem spretta fram í opin­berri umræðu þegar seinni spurn­ingin er ann­ars veg­ar, það er hvar eigi að draga línu þegar kemur að virkjun og nýt­ingu. Ef marka má afstöðu stærstu umhverf­is­vernd­ar­sam­taka heims­ins, meðal ann­ars Green­peace, er svo til öruggt að þrýst­ingur á frek­ari virkj­anir end­ur­nýjar­legrar orku hér á landi mun aukast mikið í fram­tíð­inni. Sá þrýst­ingur verður sprott­inn af alþjóð­legu hags­muna­mati þegar kemur að orku­bú­skap jarð­ar­inn­ar. Ísland verði að virkja fyrir hags­muni heild­ar­inn­ar, munu eflaust margir segja.

Gall­inn við písl­ar­vætt­is­rök­semd­ar­færslur sem þessar er að þær eru ekki nógu sér­tæk­ar. Á grund­velli svip­aðra raka mætti til dæmis velta því fyrir sér hvers vegna Ísland hefur ekki boðið fram hálendi sitt til þess að urða meng­unar­úr­gang fremur en að gera það í byggð í Úkra­ínu. Þannig kæmi Ísland fram eins og písl­ar­vottur fyrir góðan mál­stað fyrir heild­ina. Ýmsa hluti er hægt að rétt­læta með rökum sem hafa þennan útgangs­punkt. Ekki síst þess vegna er hætta á ferðum fyrir Ísland þegar þessi mál eru ann­ars veg­ar.

Lang­tíma­sýn er nauð­syn

Ramma­á­ætlun um nýt­ingu og nátt­úru­vernd á að vera leið­ar­vísir um hvar mörkin eiga að liggja til fram­tíðar lit­ið. En ýmis­legt bendir til þess að stjórn­mála­menn líti ekki á ramma­á­ætl­un­ina sem lang­tíma­lausn hvað þessi mál varð­ar. Geri megi breyt­ingar á henni eins oft og nauð­syn­legt sé til þess að taka til­lit til ýmissa hags­muna.

Stjórn­mála­menn verða að geta mótað póli­tíska leið­sögn um það hvar mörkin eigi að liggja þegar kemur að virkjun og vernd sem heldur í langan tíma og tekur til­lit til alþjóð­legrar þró­unar í orku­bú­skapn­um.

En spurn­ingin er; hvað er best að gera? Í mínum huga er hættu­legt að hugsa um Ísland eins og raf­hlöðu fyrir Bret­landseyjar eða umheim­inn eins og margir sér­fræð­ingar erlendis og alþjóð­leg umhverf­is­vernd­ar­sam­tök eru þegar farin að gera. Nátt­úru­vernd­ar­sam­tök á Íslandi þyrftu líka að móta afstöðu út frá þessum alþjóða­póli­tíska þrýst­ingi um frek­ari virkjun end­ur­nýj­an­legrar orku í fram­tíð­inni. Það er nauð­syn­legt að ræða þessi mál opin­­skátt og í langan tíma til þess að fá fram bestu ígrund­uðu nið­ur­stöð­una.

Mín afstaða er sú að íslensk nátt­úra eigi ekki aðeins að njóta vafans heldur að vera metin að verð­leik­um. Það er vel hægt að reikna gildi nátt­úr­unnar sem áhrifa­valds á útflutn­ings­hlið­inni, einkum þegar kemur að ferða­þjón­ustu, sem er orðin hryggjar­stykki í hag­kerf­inu. Íslensk nátt­úra er lang­sam­lega oft­ast nefnd þegar erlendir ferða­menn eru spurðir hvers vegna þeir eru að koma til Íslands. Óvirkjuð á getur þannig skilað meiri pen­inga­legum verð­mætum beint og óbeint en virkjuð á. Eru þá ónefnd til­finn­inga­legu og menn­ing­ar­legu rökin fyrir því að vernda svæði fyrir raski, sem eru gild og mik­il­væg þegar kemur að fram­tíð­ar­stefnu­mótun fyrir orku­bú­skap­inn. Að sama skapi kann það að vera ábyrg afstaða hjá stjórn­völdum og Lands­virkj­un, sem stærsta orku­fyr­ir­tæk­is­ins þjóð­ar­inn­ar, að vilja tengj­ast alþjóð­legum orku­bú­skap með sæstreng. Það eitt getur verið mik­il­vægt fram­lag lands­ins til umhverf­is­mála þar sem slíkt getur stuðlað að betri, örugg­ari og umhverf­is­vænni orku­nýt­ingu. En ef fara á út í lagn­ingu sæstrengs og raf­orku­sölu um hann ætti það ekki að vera val­kostur að gera Ísland að písl­ar­vætti á nýjum víg­velli bar­átt­unnar fyrir betri heimi. Málið er flókn­ara og mik­il­væg­ara en svo.