Á tímum mik­illar verð­bólgu og vaxta­hækk­ana skiptir miklu að rík­is­fjár­mál­unum sé beitt með ábyrgum hætti í þágu alls almenn­ings. Ann­ars vegar þarf að kæla hag­kerfið með aðhaldi og hins vegar að verja tekju­lægri heim­ili fyrir áhrifum verð­bólgu og snarpra vaxta­breyt­inga gegnum vel­ferð­ar­kerf­ið. Rík­is­stjórn Íslands féll á báðum próf­unum þegar hún kynnti frum­varp til fjár­laga og fjár­laga­band­orm sinn í haust.

Greiðslu­byrði íbúða­lána hjá nýjum lán­tak­endum hefur auk­ist að með­al­tali um 13–14 þús. kr. á mán­uði frá árs­byrjun 2020 fram í ágúst 2022 eða um rúm­lega 160 þús. kr. á ári. Dreif­ingin er mis­jöfn og hjá fjölda heim­ila hleypur aukin greiðslu­byrði á mörgum tugum þús­unda á mán­uði. Þetta er kostn­aður sem bæt­ist ofan á almennar verð­lags­hækk­anir en verð­lags­eft­ir­lit ASÍ hefur áætlað að mán­að­ar­leg útgjöld fjöl­skyldu, með tvö börn sem býr í eigin hús­næði og er með 50 milljón kr. lán, hafi hækkað um 128.607 kr. á síð­ast­liðnu ári.

Kaup­máttur hefur rýrnað umtals­vert á und­an­förnum mán­uð­um, greiðslu­byrði vegna hús­næð­is­lána hefur þyngst og hlut­fall þeirra sem búa við íþyngj­andi hús­næð­is­kostnað fer hækk­andi. Þá fer ójöfn­uður sam­kvæmt gin­i-­stuðl­inum vax­andi um þessar mund­ir. Ráð­stöf­un­ar­tekjur juk­ust þrisvar sinnum meira hjá tekju­hæstu 10% lands­manna í fyrra heldur en hjá öðrum tekju­hóp­um. Fjár­magnstekjur hafa auk­ist um 120% að raun­virði á sl. 10 árum en atvinnu­tekjur um 53%. Um leið rennur æ stærri hlut­deild fjár­magnstekna til allra tekju­hæsta fólks­ins á Íslandi en 81% þeirra runnu til tekju­hæstu tíund­ar­innar í fyrra.

Það er við þessar kring­um­stæður sem rík­is­stjórnin kýs að ráð­ast í stór­felldar gjalda­hækk­anir sem koma harð­ast niður á tekju­lægstu heim­ilum lands­ins. Þá er ráð­ist í stór­fellda útgjalda­aukn­ingu milli umræðna um fjár­lög án þess að vegið sé á móti þenslu­á­hrifum þess­ara auknu útgjalda með sann­gjarnri tekju­öfl­un. Þetta er ekki til marks um að á Íslandi sé rekin efna­hags­stefna og skatta­stefna í þágu alls almenn­ings.

Ofsa­hækkun krónu­tölu­gjalda bitnar á tekju­lægstu heim­ilum

Í fjár­laga­band­ormi rík­is­stjórn­ar­innar er lagt til að kolefn­is­gjald, olíu­gjald, almennt og sér­stakt kíló­metra­gjald, almennt og sér­stakt bens­ín­gjald, bif­reiða­gjald og gjald af áfengi og tóbaki hækki um 7,7% til sam­ræmis við þá hækkun verð­lags­vísi­tölu sem gert var ráð fyrir við fram­lagn­ingu frum­varps­ins frekar en 2,5% verð­bólgu­mark­mið Seðla­bank­ans eins og algeng­ast er. Hið sama gildir um gjald í Fram­kvæmda­sjóð aldr­aðra, útvarps­gjald og gjöld sem falla undir lög um auka­tekjur rík­is­sjóðs.

Þessar hækk­anir eru kynntar í grein­ar­gerð frum­varps­ins sem sér­stök við­leitni til að „draga úr þenslu og verð­bólg­u“. Gall­inn við þessa nálgun í glímu við verð­bólgu er sá að í fyrstu leka gjalda­hækk­an­irnar beint út í verð­lagið og hækka vísi­tölu neyslu­verðs. Þetta við­ur­kennir fjár­mála- og efna­hags­ráðu­neytið í grein­ar­gerð frum­varps­ins þar sem segir að þessar hækk­anir muni „óhjá­kvæmi­lega hafa áhrif til hækk­unar á vísi­tölu neyslu­verðs og eru þau áhrif áætluð 0,2%“. Auk þess kemur ráð­stöf­unin til hækk­unar á verð­tryggðum lánum heim­ila.

Við umfjöllun efna­hags- og við­skipta­nefndar um fjár­laga­band­orm­inn var það nær sam­dóma álit umsagn­ar­að­ila að 7,7% hækkun krónu­tölu­gjalda væri afar óskil­virk aðgerð til að beita skatt­kerf­inu gegn verð­bólgu og þenslu. Verra er þó hitt, að gjalda­hækk­anir sem þessar koma harð­ast niður á tekju­lægri heim­ilum sem verja hæstu hlut­falli tekna sinna til neyslu. Þannig eru sömu hóp­arnir og finna sár­ast fyrir verð­bólg­unni líka látnir bera her­kostn­að­inn af bar­átt­unni gegn henni.

Ástæða er til að vekja athygli á eft­ir­far­andi sjón­ar­miðum sem eru sett fram af hags­muna­að­ilum úr ólíkum átt­um, verka­lýðs­sam­tök­um, atvinnu­rek­enda­sam­tökum og neyt­enda­sam­tökum sem öllum ber saman um að 7,7% hækkun krónu­tölu­gjald­anna sé óráð:

Í ljósi þess að verð­bólga á milli ára var 9,3% í sept­em­ber sl. er óheppi­legt að rík­is­stjórnin boði hækkun gjalda á almenn­ing. (…) Sú ákvörðun að láta gjöld fylgja verð­lags­þróun í 9,3% verð­bólgu er í litlu sam­ræmi við þróun und­an­far­inna ára. Um er að ræða aðgerð sem mun koma verst niður á tekju­lægstu heim­il­un­um. Ítrekað er til­tekið að þetta sé aðgerð til að sporna við þenslu, þó hún sé í sjálfu sér verð­bólgu­hvetj­andi. Hér er því um að ræða mót­sögn. (…) BSRB hefur frá árinu 2019 bent á að rekstur rík­is­sjóðs er ósjálf­bær vegna veik­leika á tekju­hlið sem tengj­ast ófjár­mögn­uðum skatta­lækk­unum á sl. kjör­tíma­bili. Við­brögð rík­is­stjórn­ar­innar við þess­ari stöðu eru hækkun gjalda á allan almenn­ing. Líkur eru á að sveit­ar­fé­lögin muni fylgja í kjöl­farið með hækk­unum á grunn­þjón­ustu. – BSRB

Í ljósi þess að yfir­lýst mark­mið fjár­laga­frum­varps­ins, sem frum­varp þetta fylgir, er að stuðla að lækkun verð­bólgu, þykir FA skjóta einkar skökku við að lagt skuli til að krónu­tölu­skattar og -gjöld sem hafa bæði bein og óbein verð­lags­á­hrif hækki um 7,7%. (…) FA bendir á að fyr­ir­tæki á neyt­enda­mark­aði hafa þurft að takast á við miklar hækk­anir launa og gíf­ur­legar hækk­anir á öllum aðfanga­kostn­aði und­an­farin miss­eri. Í sumum til­vikum valda hækk­anir krónu­tölu­skatta beinum verð­hækk­unum og í öðrum til­vikum má ætla að fyr­ir­tæki neyð­ist til að velta hækk­andi kostn­aði af þeirra völdum út í verð­lag. Þar má nefna sem dæmi hækk­andi bif­reiða- og elds­neyt­is­gjöld, sem munu valda hækkun á kostn­aði við vöru­dreif­ingu. – Félag atvinnu­rek­enda

Í frum­varp­inu er þó ósagt látið að verð­bólgu­teng­ing þessi leiðir til hækk­unar verð­tryggðra lána heim­il­anna (sem nema rúmum 1.000 ma.kr.) um það sem nemur rúm­lega 2 ma.kr. eða um þriðj­ung ávinn­ings rík­is­sjóðs. Þannig er kostn­aður neyt­enda ekki ein­vörð­ungu þær umfra­málögur sem verð­trygg­ing gjald­anna leggur á herðar þeirra, heldur einnig kostn­aður vegna hækk­unar lána heim­il­anna sem og annar kostn­aður sem hlýst af minnk­andi verð­gildi krón­unn­ar. – Neyt­enda­sam­tökin

Í frum­varp­inu er lagt til að dregið verði úr afslætti í toll­frjálsum versl­unum þannig að áfeng­is­gjald fari þar úr 10% í 25% og tóbaks­gjald úr 40% í 50% af því sem almennt gild­ir. Full­yrt er að þetta skili rík­is­sjóði 700 millj­ónum en engin grein­ing virð­ist hafa farið fram af hálfu ráðu­neyt­is­ins á áhrifum þess­ara hækk­ana á eft­ir­spurn og kaup­hegðun með til­liti til sam­keppn­is­stöðu Frí­hafn­ar­innar gagn­vart erlendum frí­höfnum og flug­fé­lög­um. Þá er ástæða til að hafa áhyggjur af áhrifum þess­ara hækk­ana á inn­lenda smá­fram­leið­endur sem eiga mikið undir frí­hafn­ar­sölu. Það eru von­brigði að meiri­hluti efna­hags- og við­skipta­nefndar vilji halda öllum þessum hækk­unum til streitu frekar en að afla tekna með öðrum og sann­gjarn­ari hætti.

Rík­is­stjórnin grefur undan orku­skiptum í vega­sam­göngum

Þetta eru ekki einu ómark­vissu skatta- og gjalda­hækk­an­irnar sem boð­aðar eru í fjár­laga­band­ormi rík­is­stjórn­ar­inn­ar. Í frum­varp­inu eru einnig lagðar til umfangs­miklar breyt­ingar á skatt­lagn­ingu öku­tækja. Þar ber hæst álagn­ingu lág­marks­vöru­gjalds á alla fólks­bíla og tvö­földun á lág­marks­fjár­hæð bif­reiða­gjalds. Með þessu er dregið ræki­lega úr verð­mun á öku­tækjum og mun á rekstr­ar­kostn­aði eftir því hvort öku­tæki eru spar­neytin eða eyðslu­frek. Þannig eru inn­byggðir orku­skipta­hvatar í gjalda­kerf­inu veiktir umtals­vert og ljóst að fýsi­legra verður fyrir neyt­endur en áður að kaupa og reka eyðslu­frekar bif­reið­ar.

Hlutdeild hrein­orku­bif­reiða í heild­ar­flota fólks­bif­reiða er enn mjög lítil og langt til lands í orku­skiptum í vega­sam­göng­um. Þetta er stað­reynd sem verður að horfast í augu við. Ef eitt­hvað er að marka yfir­lýs­ingar rík­is­stjórn­ar­innar um að ná fram 55% sam­drætti í losun á beinni ábyrgð Íslands fyrir 2030 getur stjórn­ar­meiri­hlut­inn ekki leyft sér þá skamm­sýni að byggja breyt­ingar á skatt­lagn­ingu öku­tækja ein­vörð­ungu á sjón­ar­miðum um að draga úr þenslu og auka tekjur heldur verða breyt­ing­arnar að sam­rým­ast lofts­lags­sjón­ar­miðum og styðja við útfösun jarð­efna­elds­neyt­is.

Græna orkan, sam­starfs­vett­vangur um orku­skipti sem m.a. ráðu­neyti og Orku­stofnun eiga aðild að, hefur varað ein­dregið við þeim breyt­ingum á kerfi skatt­lagn­ingar öku­tækja sem boð­aðar eru í frum­varp­inu og telur að þær muni „valda skaða á ferli orku­skipta í sam­göng­um“. Það er áhyggju­efni að ekki sé meiri alvara á bak við hátimbraðar yfir­lýs­ingar rík­is­stjórn­ar­innar um lofts­lags­mál en raun ber vitni.

Til að draga úr losun frá vega­sam­göngum skiptir þó einna mestu að liðka fyrir fjöl­breyttum ferða­venj­um, draga úr bíla­um­ferð almennt, þétta byggð og efla almenn­ings­sam­göng­ur. Ríkið verður að virða og efna samn­ing­inn um efl­ingu almenn­ings­sam­gangna sem gerður var við Sam­tök sveit­ar­fé­laga á höf­uð­borg­ar­svæð­inu árið 2012 en upp­safn­aðar van­efndir rík­is­ins á þeim samn­ingi nema um 1,5 millj­örðum kr. Í stað þess­arar van­fjár­mögn­unar gagn­vart almenn­ings­sam­göngum ætti rík­is­stjórn Íslands að taka sér rík­is­stjórn jafn­að­ar­manna, frjáls­lyndra og græn­ingja í Þýska­landi til fyr­ir­myndar sem brást við hækk­andi elds­neytis­kostn­aði vegna Úkra­ínu­stríðs­ins með því að nið­ur­greiða almenn­ings­sam­göngur og veita stór­felldan afslátt af far­gjöldum í lestir og stræt­is­vagna. Eigi mark­mið um breyttar ferða­venjur og sam­drátt í losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda frá vega­sam­göngum að ná fram að ganga verður ríkið að styðja betur við Strætó bs. og koma með auknum krafti að rekstri almenn­ings­sam­gangna.

Brýnt að hækka skerð­ing­ar­mörk vaxta­bóta

Á tímum mik­illar verð­bólgu og hárra vaxta skiptir máli að standa vörð um tekju­til­færslu­kerf­in. Vaxta­bóta­kerfið var hannað til að dempa höggið og létta undir með heim­ilum þegar greiðslu­byrði af hús­næð­is­lánum fer vax­andi. Vand­inn er að þetta kerfi hefur verið veikt mark­visst á síð­ast­liðnum tíu árum og nú gjalda skuld­sett heim­ili fyrir að eigna­skerð­ing­ar­mörk vaxta­bóta­kerf­is­ins hafa staðið í stað síðan 2018 meðan fast­eigna­verð hefur rokið upp úr öllu valdi. Sam­kvæmt grein­ar­gerð með fjár­laga­band­ormi rík­is­stjórn­ar­innar er gert ráð fyrir að áfram­hald verði á þess­ari þróun og vaxta­bóta­kerfið haldi áfram að drabb­ast nið­ur: „Mikil hækkun fast­eigna­mats ásamt hærri tekjum mun leiða til auk­inna skerð­inga á árinu 2023 og mun hækkun vaxta hafa tak­mörkuð áhrif vegna mik­illa skerð­inga.“

Með hækkun heild­ar­mats fast­eigna sam­kvæmt fast­eigna­mati Þjóð­skrár fyrir árið 2023 er gert ráð fyrir að vaxta­bætur skerð­ist um sam­tals 400 millj. kr., hátt í 90% þeirra sem fá vaxta­bætur verði fyrir auknum skerð­ing­um, fram­telj­endum sem fá óskertar vaxta­bætur fækki um 170 og fram­telj­endum sem verða fyrir fullum skerð­ingum fjölgi um tæp­lega 2.800.

Ég hafði for­göngu um það á vett­vangi efna­hags- og við­skipta­nefndar þann 20. maí síð­ast­lið­inn að kallað var eftir grein­ingu frá fjár­mála­ráðu­neyt­inu á áhrifum þess að hækka eigna­skerð­ing­ar­mörk í vaxta­bóta­kerf­inu og ráð­ast strax í slíka hækkun til að verja skuld­sett heim­ili. Ráðu­neytið lagð­ist þá mjög ein­dregið gegn því að þetta yrði gert. „Ekki verður séð að þörf sé á slíkum stuðn­ing­i,“ segir í minn­is­blaði frá ráðu­neyt­inu þar sem full­yrt er að slík hækkun á eigna­skerð­ing­ar­mörkum vaxta­bóta stang­ist á við stefnu stjórn­valda.  

Þann 29. sept­em­ber síð­ast­lið­inn tók ég eigna­skerð­ing­ar­mörk vaxta­bóta aftur upp á fundi efna­hags- og við­skipta­nefndar með full­trúum fjár­mála­ráðu­neyt­is­ins. Ráðu­neyt­inu var falið að reikna út kostn­að­inn af hækkun eign­ar­skerð­ing­ar­marka um 50% og greina hver áhrifin yrðu hjá mis­mun­andi tekju­hóp­um. Nið­ur­staðan var sú að aðgerðin kostar 700-800 millj­ónir og rennur helst til fjórðu, fimmtu og sjöttu tekju­tí­unda en sam­kvæmt upp­færðu mati nemur kostn­að­ur­inn 600 millj­ón­um.

Við jafn­að­ar­menn höfum beitt okkur fast fyrir þess­ari hækkun til að styðja við heim­ilin sem bera hit­ann og þung­ann af hækk­andi vöxt­um. Við lögðum til 50% hækkun eigna­skerð­ing­ar­markanna í kjara­pakka sem við kynntum í síð­ustu viku og það er fagn­að­ar­efni að nú hafi rík­is­stjórnin loks­ins fall­ist á að hrinda til­lög­unni í fram­kvæmd.

Engin leigu­bremsa og barna­bóta­bar­ba­brella

Tekju­lægstu tíund­irnar eru í rík­ara mæli á leigu­mark­aði og verða best studdar með hærri hús­næð­is­bótum og hömlum á hækkun leigu­verðs. Við í Sam­fylk­ingu höfum mælt fyrir þings­á­lykt­un­ar­til­lögu um að lög­fest verði leigu­bremsa líkt og gert var í Skotlandi og Dan­mörku fyrr í haust. Þetta þarf að ger­ast sem allra fyrst til að tryggja að sú hækkun hús­næð­is­bóta sem boðuð er í tengslum við kjara­samn­inga á almennum vinnu­mark­aði skili sér raun­veru­lega til leigj­enda en verði ekki fyrst og fremst til þess að ýta enn frekar upp leigu­verði og fita efna­hags­reikn­ing­inn hjá okur­fé­lögum á stjórn­lausum leigu­mark­aði. Laga­setn­ing um leigu­bremsu sam­hliða efl­ingu hús­næð­is­bóta­kerf­is­ins og auk­inni upp­bygg­ingu hag­kvæms íbúð­ar­hús­næðis á félags­legum for­sendum myndi skipta sköpum fyrir tekju­lægstu hópana á Íslandi og stuðla að auknu jafn­vægi á hús­næð­is­mark­aði.

Að sama skapi verður að standa með barna­fólki í land­inu með kraft­miklum stuðn­ingi gegnum barna­bóta­kerf­ið, bæði með því að auka stuðn­ing sem er veittur með hverju barni og með því að hækka við­mið­un­ar­mörk þannig að barna­bætur nái til fleiri fjöl­skyldna. Rík­is­stjórnin boð­aði 5 millj­arða inn­spýt­ingu í barna­bóta­kerfið þegar gengið var frá kjara­samn­ingum þann 12. des­em­ber síð­ast­lið­inn. Nú liggur hins vegar fyrir að barna­bætur munu aðeins hækka um 600 millj­ónir á samn­ings­tíma­bil­inu og verða um 2 millj­örðum hærri frá og með 2024 heldur en gert var ráð fyrir í fjár­mála­á­ætlun rík­is­stjórn­ar­innar sem sam­þykkt hefur verið á Alþingi. 5 millj­arða talan byggir á sam­an­burði við fjar­stæðu­kennda sviðs­mynd þar sem fjár­heim­ildir sem þegar er gert ráð fyrir í þegar sam­þykktri fjár­mála­á­ætlun eru ekki full­nýttar og barna­bóta­kerfið látið drabb­ast nið­ur, með raun­rýrnun fjár­hæða og við­mið­un­ar­marka rétt eins og gert hefur verið við vaxta­bóta­kerf­ið. Þetta er leikur að tölum og virð­ist gert til að kasta ryki í augu fólks.

Verð­bólga kallar á ábyrga efna­hags­stjórn og aukið aðhald

Meg­in­vextir Seðla­banka Íslands hafa hækkað um 3,75 pró­sentur í ár og eru nú 5 pró­sentum hærri en þeir voru þegar heims­far­aldur kór­ónu­veiru stóð hæst. Skamm­tíma­mark­aðsvextir hafa þró­ast í takt við meg­in­vexti bank­ans og heim­ili lands­ins ekki farið var­hluta af þessu herta aðhaldi pen­inga­stefn­unn­ar.

Í umsögn Seðla­banka Íslands um frum­varp til fjár­laga árs­ins 2023 frá 7. októ­ber sl. kemur fram að í ljósi nýlegrar þró­unar verð­bólgu telji Seðla­bank­inn „brýnt að ekki verði vikið frá því að aðhaldi í rík­is­fjár­málum verði beitt á næstu miss­erum“. Hinn 23. nóv­em­ber ákvað pen­inga­stefnu­nefnd Seðla­bank­ans að hækka vexti bank­ans um 0,25 pró­sentur og eru þannig meg­in­vextir orðnir 6 pró­sent. Vaxta­hækk­unum Seðla­bank­ans er, að sögn seðla­banka­stjóra, ætlað að sporna gegn við­skipta­halla og koma í veg fyrir ójafn­vægi, geng­is­veik­ingu og enn frek­ari verð­bólgu þegar fram í sæk­ir. Ákvarð­anir um rík­is­fjár­mál og aðhalds­stig opin­berra fjár­mála eru á meðal atriða sem gætu ráðið miklu um þróun vaxta á næstu miss­er­um.

Stjórn­mála­menn geta ekki látið Seðla­bank­ann einan um að sporna gegn verð­bólgu. Ef rík­is­fjár­málin róa ekki í sömu átt og pen­inga­stefnan munu vextir hald­ast háir. Það er umhugs­un­ar­vert að fjár­laga­frum­varpið hafi gert ráð fyrir 89 millj­arða halla­rekstri rík­is­sjóðs þrátt fyrir þenslu, kraft­mik­inn hag­vöxt og hátt atvinnustig. Þrátt fyrir að verð­bólgu­spá næsta árs sé nú dekkri en þegar frum­varpið var lagt fram og stýri­vextir hafi verið hækk­aðir enn frekar lagði meiri hluti fjár­laga­nefndar til breyt­ingar á fjár­laga­frum­varp­inu sem fela í sér útgjalda­aukn­ingu upp á tugi millj­arða til við­bótar án þess að aflað sé nýrra tekna til að vega á móti þenslu­á­hrifum útgjald­anna. Um leið hefur meiri­hlut­inn í efna­hags- og við­skipta­nefnd  lagt til að fallið verði frá hækkun gjalda á sjó­kvía­eldi. Þannig er aukið enn á mis­ræmi tekna og gjalda og engu lík­ara en að stjórn­ar­meiri­hlut­inn á Alþingi sé bein­línis að biðja um að verð­bólga verði áfram mikil og vextir hald­ist háir. Þetta er fádæma glanna­skapur í rík­is­fjár­mál­um. Eftir að breyt­ing­ar­til­lögur meiri hluta fjár­laga­nefndar voru kynntar hefur seðla­banka­stjóri stigið fram og lýst áhyggjum af stöðu mála – og skyldi engan undra. „Þetta mun mögu­lega hægja á því að við náum verð­bólgu nið­ur,“ er haft eftir seðla­banka­stjóra á mbl.­is.

Fjár­mála­ráð hefur ítrekað bent á veik­leika í und­ir­liggj­andi afkomu rík­is­sjóðs sem má einkum rekja til ósjálf­bærra skatta­lækk­ana á síð­ast­liðnum ára­tug. Slík stefna grefur undan getu rík­is­ins til að halda uppi sterku vel­ferð­ar­kerfi og kraft­mik­illi almanna­þjón­ustu. Ljóst er að styrkja þarf tekju­grunn hins opin­bera og nú er rétti tím­inn til að stíga fast til jarð­ar, bæði til að herða á aðhalds­stigi rík­is­fjár­mál­anna til skamms tíma og til að tryggja sjálf­bæran rekstur rík­is­ins til fram­tíð­ar.

Við slíka tekju­öflun verður að líta til þess gríð­ar­lega ójafn­vægis sem hefur skap­ast milli atvinnu­greina á und­an­förnum árum. Sumir geirar efna­hags­lífs­ins báru þungar byrðar í heims­far­aldr­inum meðan afkoma fyr­ir­tækja var sögu­lega há í öðrum grein­um. BHM hefur vakið athygli á því að sam­an­lagður rekstr­ar­af­gangur í sjáv­ar­út­vegi, bygg­ing­ar­starf­semi, fjár­mála­starf­semi, fast­eigna­við­skiptum og heild- og smá­sölu­verslun var rúm­lega 900 millj­arðar kr. á árunum 2020–2021 á verð­lagi árs­ins 2021 sem er um 120 millj­arða kr. aukn­ing frá árunum 2018 og 2019. Rekstr­ar­af­gangur í heild- og smá­sölu­versl­un, fast­eigna­við­skipt­um, bygg­ing­ar­starf­semi og mann­virkja­gerð var sá mesti á öld­inni mælt í millj­örðum króna á föstu verð­lagi, og rekstr­ar­af­gangur í fast­eigna­við­skiptum 392 millj­arðar kr. á verð­lagi árs­ins 2021 eða 6,2% af vergri lands­fram­leiðslu sem er það lang­hæsta á öld­inni.

Skilum fákeppn­is­rentu í banka­kerf­inu til rík­is­sjóðs

Við­skipta­bank­arnir þrír, Lands­bank­inn, Íslands­banki og Arion banki, skil­uðu rúm­lega 80 millj­arða kr. hagn­aði í fyrra. Þar skipti sköpum sá tug­millj­arða stuðn­ingur sem veittur var úr rík­is­sjóði til að forða fyr­ir­tækjum í ferða­þjón­ustu og fleiri greinum frá gjald­þroti á far­sótt­ar­tím­um, en án þessa stuðn­ings skatt­greið­enda við atvinnu­lífið hefðu bank­arnir orðið fyrir gríð­ar­legu útlánatapi. Sam­an­lagður hagn­aður bank­anna var 50,2 millj­arðar á fyrstu níu mán­uðum árs­ins 2022 en Arion banki hagn­að­ist um 20,4 millj­arða, Íslands­banki um 18,5 millj­arða og Lands­bank­inn um 11,3 millj­arða. Ef rekstur bank­anna gengur jafn vel á síð­asta árs­fjórð­ungi og á fyrstu þremur árs­fjórð­ung­unum verður sam­eig­in­legur hagn­aður þeirra um 67 millj­arðar árið 2022.

Sér­stakur skattur á fjár­mála­stofn­anir (banka­skatt­ur­inn) var lækk­aður úr 0,376% niður í 0,145% árið 2020. Áhöld eru um hvort þetta hafi skilað við­skipta­vinum bank­anna ein­hverjum ábata eða haft telj­andi áhrif á vaxta­mun, enda leggst skatt­ur­inn að veru­legu leyti á fákeppn­is­rentu. Hitt er ljóst er að lækkun skatts­ins hefur rýrt beinar tekjur rík­is­sjóðs umtals­vert. Lítið hefur verið gert af hálfu stjórn­valda til að auka sam­keppni á banka­mark­aði á und­an­förnum miss­erum sem er alla jafna for­senda þess að lækkun skatta af þessu tagi skili sér til neyt­enda.

Sam­kvæmt minn­is­blaði fjár­mála- og efna­hags­ráðu­neyt­is­ins til efna­hags- og við­skipta­nefndar frá 17. októ­ber síð­ast­liðnum má ætla að tekjur rík­is­sjóðs af skatt­inum yrðu allt að 9,4 millj­örðum meiri á næsta ári ef skatt­hlut­fallið væri hið sama og það var fyrir lækk­un­ina 2020. Sterk rök hníga að því að aft­ur­kalla að hluta þá miklu lækkun banka­skatts sem ráð­ist var í árið 2020.

Stór­út­gerðin er aflögu­fær

Íslensk sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki högn­uð­ust sam­an­lagt um 65 millj­arða kr. í fyrra sam­kvæmt grein­ingu Deloitte. Þar af voru 18,5 millj­arðar kr. greiddir út í arð til eig­enda fyr­ir­tækj­anna en bók­fært eigið fé sjáv­ar­út­vegs­fé­laga nam 353 millj­örðum í lok árs­ins 2021. Heild­ararð­greiðslur út úr sjáv­ar­út­vegi á árunum 2016–2021 nema um 89 millj­örðum kr. en á sama tíma hafa útgerð­ar­fyr­ir­tæki greitt sam­tals um helm­ingi lægri fjár­hæð í veiði­gjöld eða 43,8 millj­arða kr. Þetta er til marks um að sú gríð­ar­lega auð­lind­arenta sem verður til í sjáv­ar­út­vegi skilar sér aðeins að litlu leyti til almenn­ings á Íslandi. Þær rann­sóknir sem liggja fyrir á umfangi þess­arar auð­lind­arentu benda til þess að hún hafi verið að með­al­tali um 47 millj­arðar á ári á tíma­bil­inu 2010–2020.

Hagur sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja hefur vænkast mjög að und­an­förnu og met­hagn­aður var í grein­inni í fyrra. Síðan hefur verð á íslenskum sjáv­ar­af­urðum hækkað enn frekar sem má einkum rekja til stríðs­ins í Úkra­ínu og við­skipta­þving­ana Vest­ur­landa gegn Rúss­landi. Útflutn­ings­verð á íslenskum sjáv­ar­af­urðum í erlendum gjald­miðlum hækk­aði um tæp­lega fjórð­ung milli ára á öðrum árs­fjórð­ungi þessa árs og var þá um fimmt­ungi hærra en að með­al­tali árið 2019 og hækk­aði svo áfram á þriðja árs­fjórð­ungi. Sam­kvæmt spá Seðla­bank­ans mun útflutn­ings­verðið hækka um tæp­lega 20% á árinu í heild.

Það er rétt­lát krafa að stór sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki sem standa vel og skila miklum hagn­aði skili stærri hlut­deild í arð­inum af fisk­veiði­auð­lind­inni til þjóð­ar­inn­ar. Með ein­földum laga­breyt­ingum mætti til að mynda leggja sér­stakt stærð­ar­á­lag á veiði­gjöld þeirra útgerða sem halda á mestum fisk­veiði­kvóta og auka þannig tekjur rík­is­sjóðs af veiði­gjaldi um millj­arða á ári.

Sann­gjarn­ari skatt­lagn­ing fjár­magns

Útgreiðslur skráðra félaga í Kaup­höll í formi arð­greiðslna og end­ur­kaupa á bréfum árið 2021 voru meira en 80 millj­arðar kr. og stefnir í að útgreiðsl­urnar verði vel á þriðja hund­rað millj­arða í ár. Hlutur tekju­hæsta 0,1 pró­sents lands­manna í heild­ar­tekjum jókst gríð­ar­lega í fyrra, fór úr því að vera 2,6 pró­sent árið 2020 í 4,2 pró­sent árið 2021 og hefur ekki verið hærra síðan á hápunkti fjár­mála­bólunnar 2007. Á sama tíma jókst hlut­fall rík­asta eina pró­sents lands­manna af heild­ar­tekjum úr 7,9 pró­sentum í 10 pró­sent. Fjár­magnstekjur juk­ust um 65 millj­arða kr. milli 2020 og 2021 og voru 181 millj­arður kr. en alls fóru 81 pró­sent tekn­anna til tekju­hæstu 10 pró­senta skatt­greið­enda.

Ég kall­aði eftir því á fundi efna­hags- og við­skipta­nefndar í haust að fjár­mála­ráðu­neytið legði mat á auknar tekjur af hækkun fjár­magnstekju­skatts um þrjú pró­sentu­stig, úr 22 pró­sentum í 25 pró­sent. Ljóst er að slík hækkun myndi skila á bil­inu 4 til 5 millj­örðum í rík­is­sjóð. Ekki er greiddur fjár­magnstekju­skattur af heild­ar­vaxta­tekjum að fjár­hæð 300.000 kr. sam­tals á ári hjá hverjum ein­stak­lingi, og tekur þetta frí­tekju­mark einnig til tekna af hluta­bréfa­eign í formi arðs og sölu­hagn­aðar í félögum skráðum á skipu­legum verð­bréfa­mark­aði eða mark­aðs­torgi fjár­mála­gern­inga. Vegna þess­ara frí­tekju­marka myndi hækkun fjár­magnstekju­skatts nær ein­vörð­ungu lenda á tekju­hæstu 10 pró­sentum lands­manna. Þetta er ábyrg og skyn­sam­leg ráð­stöfun og betur til þess fallin að slá á verð­bólgu heldur en ofsa­hækkun rík­is­stjórn­ar­innar á krónu­tölu­gjöldum sem leggj­ast þyngst á tekju­lægstu heim­il­in.

Til við­bótar við hækkun skatt­hlut­falls­ins er brýnt að gripið verði til aðgerða til að girða fyrir að atvinnu­tekjur séu rang­lega taldar fram sem fjár­magnstekj­ur. Hér verður að líta til aðferða sem beitt er á hinum Norð­ur­lönd­unum við skatt­lagn­ingu félaga þar sem fjár­magnstekjur eru áætl­aðar út frá eignum og við­bú­inni ávöxtun og það sem eftir stendur er skatt­lagt sem laun. Sam­kvæmt gögnum sem hag­deild ASÍ hefur tekið saman má ætla að aðgerðir til að girða fyrir tekju­til­flutn­ing geti skilað að minnsta kosti 3 millj­örðum í auknar tekjur og að sú aukna skatt­byrði muni ein­göngu leggj­ast á tekju­hæstu 10 pró­sent skatt­greið­enda.

Heild­ar­á­hrifin af þeim til­lögum sem hér hafa verið reif­aðar yrðu afkomu­bæt­andi fyrir rík­is­sjóð og fælu í sér meira aðhald en birt­ist í fjár­lögum rík­is­stjórn­ar­inn­ar. Með þess­ari fjár­mála­stefnu jafn­að­ar­manna sláum við tvær flugur í einu höggi: vinnum hraðar á verð­bólg­unni og skýlum tekju­lægri heim­ilum fyrir áhrif­unum af henni. Það er góð vel­ferð­ar­póli­tík og góð hag­stjórn.

Höf­undur er þing­maður Sam­fylk­ing­ar­inn­ar.