Í Kjarn­anum 11. nóv­em­ber s.l. birtir Ernu Bjarna­dóttur (EB) verk­efna­stjóri hjá Mjólk­ur­sam­söl­unni grein undir heit­inu „Fyr­ir­sagna­gleði um land­búnað – hver er kjarni máls­ins?“.

­Greinin er að formi til ádrepa á fyr­ir­sagna­höf­und Kjarn­ans, sem svarar fyrir sig, enda hafði fyr­ir­sögn­inni sem kvartað var undan verið breytt að ábend­ingu EB löngu áður en greinin birt­ist. Undir fyr­ir­sögn­inni umdeildu var frá­sögn af svari sem Vís­inda­vefur HÍ birti nokkrum dögum fyrr. Í því svari leit­ast und­ir­rit­aður við að svara spurn­ing­unni: Hvað greiðir rík­is­sjóður árlega mikið í formi beinna og óbeinna styrkja til land­bún­aðar á Íslandi.

Kvartað til rit­stjóra Vís­inda­vefs­ins

EB lík­aði ekki efn­is­tök und­ir­rit­aðs og kvart­aði í nokkuð löngu máli við rit­stjóra Vís­inda­vefs­ins. Kvörtunin snéri bæði að þeirri rit­stjórn­ar­legri ákvörðun rit­stjór­ans að fela und­ir­rit­uðum að svara umræddri spurn­ingu og í öðru lagi að því að und­ir­rit­aður smætt­aði ekki spurn­ing­una í mein­ing­ar­litla end­ur­sögn á tölum og gögnum úr fjár­laga­frum­varpi og fjár­lög­um. ­Þriðja og veiga­mesta kvörtunin sneri að því að und­ir­rit­aður skildi ekki aðferða­fræði OECD við útreikn­ing á umfangi land­bún­að­ar­styrkja í aðild­ar­lönd­un­um. Í grein EB í Kjarn­anum kemur enn fremur fram að hún telur ekki rök til að full­yrða að bændur fengju ókeypis aðgang að afréttum sem síðan eru nýttir með ósjálf­bærum hætt­i. Einnig taldi EB ósann­aða þá stað­hæf­ingu að und­an­þága vinnslu­stöðva land­bún­aðar frá sam­keppn­is­lögum kynni að skaða sam­keppni og þrýsta upp verði á neyslu­vöru sem þessar vinnslu­stöðvar land­bún­að­ar­ins fram­leiða. MS, vinnu­veit­andi EB er ein þess­ara vinnslu­stöðva.

Við­brögð við aðfinnslum

Eins og verk­lags­reglur Vís­inda­vefs­ins kveða á um eru aðfinnslur af þessu tagi sendar svars­höf­undum og síðan brugð­ist við þeim eins og þurfa þyk­ir. Við rit­stjóri Vís­inda­vefs­ins fórum í gegnum allar aðfinnslur og fjölg­uðum m.a. til­vís­unum í vís­inda­rit til að létta efa­semda­mönnum að slá efa­semdir sínar út af borð­in­u. Það var sam­eig­in­leg nið­ur­staða okkar að það væri ekki verk­efni verk­efna­stjóra hjá MS að taka rit­stjórn­ar­legar ákvarð­anir á borð við val á svar­endum fyrir Vís­inda­vef­inn. 

Í öðru lagi gefur Vís­inda­vef­ur­inn svar­endum frelsi (vís­inda­legt frelsi) til að ráða umfangi svara sinna sjálf­ir. Þannig má finna á Vís­inda­vefnum bæði stutt svör og lengri rit­gerð­ir. Í þessu svari leyfir svar­andi sér að segja nokkur orð um málm­leys­ingja, þó spurn­ingin snú­ist aðeins um málm­a. Ekki er vitað til þess að full­trúar áliðn­að­ar­ins eða járn­blend­is­ins hafi kvartað yfir þeim efn­is­tök­um! Við skoðun á aðferða­fræði­legum aðfinnslum kom í ljós að verk­efna­stjór­anum hafði yfir­sést mik­il­væg stað­reynd um umfang til­færslna fjár frá skatt­greið­endum til neyt­enda (nið­ur­greiðslur á land­bún­að­ar­vörum í neyt­enda­um­búð­u­m). Að­finnslan féll því um sjálfa sig enda til­efn­is­laus. Við bættum svarið á Vís­inda­vefnum með því að vísa til umfjöll­unar fræði­manna um ósjálf­bærni afrétt­ar­beit­ar, sjá hér og hér og hér, og mála­rekst­urs Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins gagn­vart MS og skyldum aðil­um.

Skilur OECD ekki eigin aðferða­fræði?

Víkjum þá að efn­is­at­riðum í Kjarna­grein EB. Í kafla sem ber yfir­skrift­ina „Hvernig ber að skilja aðferða­fræði OECD?“ full­yrðir EB að aðferða­fræði OECD dugi ekki til að meta vergan og hreinan stuðn­ing við land­bún­að. Svo segir EB: „....Vita­skuld eru þetta aldrei þau verð sem neyt­endur standa and­spæn­is....“. Þarna er lík­lega kjarni gagn­rýni EB á aðferða­fræði OECD að ræða. En málið er að OECD er í þessu til­felli ekki að meta stuðn­ing við neyt­endur eins og EB lætur liggja að, heldur stuðn­ing við fram­leið­end­ur. Og þá stendur þessi aðferða­fræði fylli­lega fyrir sín­u! Svo­lítið ein­faldað er spurn­ingin sem OECD spyr þessi: Hvað myndi inn­flutt und­an­rennu­duft eða smjör kosta heild­sala sam­an­borið við kostnað þess sama við að kaupa sama magn mjólk­ur­prótíns og mjólk­ur­fitu af inn­lendum fram­leið­anda. ­Neyt­endur kaupa vörur sem fram­leiddar eru úr mjólk­ur­fitu og mjólk­ur­pró­tíni þannig að hátt inn­an­lands­verð á þessu vöru hefur áhrif á hag neyt­enda, sé heildsal­anum gert að greiða him­inhá aðflutn­ings­gjöld ofaná verð ódýr­ari vör­unn­ar. En OECD blandar þessu tvennu ekki sam­an, kostn­aði neyt­enda og ávinn­ingi fram­leið­enda, þó svo verk­efna­stjór­inn sé ef til vill hald­inn þeirri trú.

Hag­ræði neyt­enda af fákeppni?

Full­yrð­ingum EB um hag­ræði íslenskra neyt­enda af ein­ok­un, fákeppni og sam­keppn­is­legs brussu­gangs vinnu­veit­enda síns hefur þegar verið svarað með vísan til ára­tuga bar­áttu sam­keppn­is­yf­ir­valda gagn­vart MS og tengdum fyr­ir­tækj­u­m. MS getur keypt eins margar skýrslur og það fyr­ir­tæki treystir sér til að borga frá fyr­ir­tækjum sem hafa hag og rann­sóknir í nöfnum sínum og sem selja slíkar synda­kvitt­anir án þess að það breyti þeirri nið­ur­stöðu sem kemur fram í ótal álits­gerðum Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins.

Loka­orð um afrétti

Að lokum þetta: Í sumar átti ég leið um afrétt­ar­lönd í Emstrum og á Almenn­ing­um. Þar þótt­ist ég sjá nokkurn mun á gróð­ur­þróun frá því ég gekk þessi lönd fyrir 25 árum síð­an. Á Emstrum hafði fram­sýnn sveit­ar­stjóri í sam­vinnu við bændur í Hvol­hreppi hinum forna víð­sýni til að friða fyrir sum­ar­beit árið 1990. Al­menn­ing­arnir líða fyrir græðgi upp­rekstr­ar­að­ila sem ekki mega vita af ójór­tr­uðu strái á afrétti stund­inni leng­ur. En vert að hrósa mínum gömlu sveit­ungum í Hvol­hreppi sem vissu­lega þekktu sinn vitj­un­ar­tíma hvað varðar afrétt­ar­beit­ina, en eru þar því miður í miklum minni­hluta meðal þeirra sem kalla sig bænd­ur. 

Höf­undur er pró­fessor í hag­fræði við Háskóla Íslands.