Norð­menn eru iðnir við að ota laxi að jarð­ar­bú­um. Árið 2015 slátr­uðu íslensk fisk­eld­is­fyr­ir­tæki rúmum 3000 tonnum af laxi. Það er jafn­mik­ið og Nor­egur pakkar niður og flytur úr landi á einum degi. Norskur lax er ­uppi­staðan í 14 milljón mál­tíðum á degi hverjum víða um heim. Á hverjum degi!

Norð­menn eru sam­t rétt i start­hol­un­um. Þeir stefna að því að fimm­falda fisk­eld­is­iðn­að­inn á næst­u 30 árum. Þó eru þeir enn að klóra sér í hausnum yfir því hvernig þeir eig­i eig­in­lega að fóðra allan þennan fisk.

Í dag eru plöntu­af­urðir uppi­staðan í laxa­fóðr­inu, aðal­lega inn­flutt soja­mjöl frá Bras­il­íu. Það er erfitt að sjá fyrir sér að soja­fram­leiðslan geti auk­ist mikið án þess að enn meira sé gengið á regn­skóga Bras­il­íu. Þar að auki er erfitt að rétt­læta það að soja­af­urðir sem hægt væri að vinna til mann­eld­is, fari frekar í fram­leiðslu á fiski sem ekki er á færi hinna ­fá­tæk­ustu og mest mat­ar­þurfi. Ekki er heldur enda­laust hægt að veiða fisk til­ að fóðra annan fisk.

Hvað á lax­inn þá að éta?

Lax­inn þarf rétta blöndu af prótein­um, fitu, kol­vetn­um, vítamínum og stein­efn­um, rétt eins og við mann­fólk­ið. Fram á tíunda ára­tug ­síð­ustu aldar át norskur eld­is­lax um 90% fiski­mjöl og lýsi. Enda lax í eðli sínu rán­fiskur sem étur að megn­inu til seiði og fiska og því eðli­legt að ala hann á fiskaf­urð­um.

Í dag er laxa­fóðrið að tveimur þriðju hlutum plöntu­af­urð­ir, eins og kom fram að ofan. Soja er prótein­ríkt og kemur því að nokkru leyti í stað fiski­mjöls­ins. Stóra spurn­ingin er: hvaða prótein geta komið í stað­inn ­fyrir soja­mjölið? Eitt­hvað sem er auð­velt að nálgast, sjálf­bært í fram­leiðslu, og allra helst eitt­hvað sem Norð­menn geta fram­leitt sjálfir, til þess að ver­a ekki upp á aðrar þjóðir komn­ir.

Svarið er í bök­un­ar­hill­unni

Svar­ið, eins fjar­stætt og það kann að hljóma, er ger. Já, þú l­ast rétt, eins og til dæmis þurr­ger­s­pakk­inn í bök­un­ar­hill­unni í eld­hús­in­u. ­Fullt af prótín­um. Sjálf­bær fram­leiðsla ef maður hefur aðgang að sykri. Og með­ ­sykri á ég ekki endi­lega við hvíta syk­ur­inn í bök­un­ar­hill­unni. Sykrurnar geta al­veg eins komið úr... trjátrefj­um! Þarna kemur greni­skóg­ur­inn inn í mynd­ina. Hann ­sprettur eins og ill­gresi í Nor­egi, svo sann­ar­lega end­ur­nýj­an­leg og van­nýtt auð­lind.

Upp­skriftin að greni­fóðr­inu er nokkurn veg­inn svona. Finnd­u greni­flís­ar, gjarnan afskurð úr timb­ur­fram­leiðslu. Sjóddu upp á þeim. Með­ réttum hita og efna­kok­teil brýt­urðu trjátrefj­arnar niður í lígnín, sellu­lósa og hem­is­ellu­lósa. (Not­aðu lígnínið í eitt­hvað ann­að, hér þurfum við bara ­sykrurn­ar.) Bættu við leyni­legri ens­ímblöndu til að “melta” sellu­lósa­súp­una og breyta í auð­vinn­an­legri sykr­ur. Settu ger­svepp­ina á beit í sykrurn­ar. Þeg­ar ­gerið er full­vaxið er bara að safna því sam­an, þurrka, mala og nota í laxa­fóð­ur. Ger­mjölið getur verið u.þ.b. þriðj­ungur fóð­urs­ins. 

Melt­ing­ar­vand­kvæð­i ­lax­fiska

Fyrstu próf­anir lofa mjög góðu. Við hringdum í Marg­ar­et­h Øver­land, sem stýrir verk­efn­inu Foods of Norway við háskól­ann í Ås, í nágrenni Osló­ar. Háskól­inn er íslenskum ­bú­fræð­ingum og skóg­fræð­ingum að góðu kunn­ur, enda fremsti rann­sókn­ar­há­skóli Nor­egs á því sviði, auk ann­arra.

Marg­ar­eth segir okkur að þau hafi gert til­raunir með þrjár mis­mun­andi ger­sveppa­teg­undir og þær lofi mjög góðu. “Nær­ing­ar­upp­takan er mjög ­góð. Lax­inn tekur upp um það bil jafn­mikið af ger­sveppa­prótein­inu og af ­fi­ski­p­róteini. Það þýðir að lax­inn vex jafn vel af þessu fóðri og af ­fiski­mjöls­af­urð­u­m.” Eitt af vanda­mál­unum við soja­fóðrið er að það hefur ekki verið nógu nær­ing­ar­ríkt.

Greni­fóðrið leysir líka ýmis vanda­mál sem fylgt hafa soja­fóðr­inu. Lax­inn hefur nefni­lega ekki náð að melta soja­fóðrið vand­kvæða­laust, hefur vaxið hægar og fengið þarma­bólgur af því. “Þetta hlýst af svoköll­uðum andnær­ing­ar­efn­um,” útskýrir Marg­ar­eth. “Þau eru nátt­úru­leg varn­ar­efni plantn­anna, eig­in­lega til að fæla dýr frá því að borða þær. Þessi efni valda til dæmis bitru bragði eða melt­ingarörð­ug­leikum og langvar­and­i ­bólgum í melt­ing­ar­fær­um. Þetta eru efni eins og t.d. sarpónín, lektín og ­jurta­estrógen.” Lax­inn sem hefur fengið greni­fóð­ur, þ.e.a.s. fiski­fóður sem er að þriðj­ungi ger­mjöl, á ekki við þessi mein að stríða.

Marg­ar­eth og sam­starfs­að­ilar eru einnig að vinna að þró­un þara­fóð­urs. Með líkri aðferð er hægt að vinna úr þar­anum íblönd­un­ar­efni sem er ­ríkt af stein­efnum og vítamín­um. Þó nokkrir aðilar í Nor­egi hafa sótt um og ­fengið leyfi til skipu­lagðrar þara­rækt­un­ar, segir Marg­ar­eth. Það er óleyfi­leg­t í Nor­egi að upp­skera villtan þara í því magni sem þarf til iðn­að­ar­fram­leiðslu.

Norskt fisk­eldi í harðri sókn

Upp úr 1990 varð norskur lax ein helsta útflutn­ings­vara Norð­manna, ef ekki í krónum talið, þá í sýni­leika í mat­vöru­versl­unum í Evr­ópu og Banda­ríkj­un­um. Fólk úti í heimi fór að fatta að lax var ekki leng­ur lúx­usvara á rán­dýru verði, eins og villtur lax hafði alltaf ver­ið.  Norskur lax varð vöru­merki og hluti af ímynd Nor­egs út á við. Nú er verið að færa út kví­arn­ar, sér­stak­lega til vax­and­i mið­stéttar í Asíu.

Kon­ungs­fjöl­skyldan tekur virkan þátt í að mark­aðs­setj­a norska lax­inn. Í opin­berri heim­sókn í Indónesíu setti krón­prin­spar­i­ð Hå­kon og Mette-Ma­rit upp svuntu og latex­hanska og fram­reiddi norskan lax ­fyrir áhuga­sama gesti á blaða­manna­fundi. Har­aldur Nor­egs­kon­ungur er einnig lunk­inn og áhuga­samur flugu­veiði­mað­ur. (Í fyrra fékk hann einmitt eld­is­lax á öng­ul­inn í veiði­ferð í Norð­ur­-Nor­egi, sem gest­gjöfum hans fannst ákaf­lega vand­ræða­leg­t.)

Munn­mæla­sögur herma þó að kon­ungs­fjöl­skyldan sé orðin svo ­leið á að fá lax í hvert skipti sem þau heim­sækja afkima Nor­egs, að þau séu far­in að hvísla því að gest­gjöfum að það megi alveg vera eitt­hvað annað í há­tíða­mat­inn. En það er önnur saga.

Sitka­lax í búðir um 2025

Marg­ar­eth og félagar standa nú í ströngu við að full­þró­a ­ger­fóðrið og fram­leiðslu­að­ferðir sem anna þeirri eft­ir­spurn sem þau gera ráð ­fyrir að verði eftir fóðr­inu. Ef allt gengur að óskum má gera ráð fyrir fyrsta sitka­lax­inum í búðir um 2025. Árið 2050 gera þau ráð fyrir að Nor­egur get­i fram­leitt 500.000 tonn af ger­mjöli í fiski­fóð­ur.

Næsta verk­efni er að þróa dýra­fóður úr greni­geri, sem hægt er að nota fyrir svín,  hænur og ann­an ­bú­fén­að. “Það að vera sjálfum sér nógur um fóð­ur­fram­leiðslu er ekki síst ­mik­il­vægt fyrir fæðu­ör­yggi Nor­egs”, segir Marg­ar­eth. “En það er ekki síð­ur­ ­mik­il­vægt að þegar við jarð­ar­búar verðum orðin níu millj­ón­ir, árið 2050, þá séu ekki dýr og fiskar að éta mat sem hefði getað brauð­fætt fólk.”