Ímyndið ykkur djúpan og langan há­fjalla­dal. Lítið þorp með nokkrum tugum mold­ar­húsa hangir utan í fjalls­hlíð­inni. Það er vet­ur. Hnjé­djúpur snjór í þorp­inu. Við­var­and­i snjó­flóða­hætta. Veg­ur­inn yfir háls­inn er ófær; ef veg skyldi kalla. Það er ekki eins og það sé til bíll í þorp­inu.

Í einu hús­inu er kona í barnsnauð. Hún er að fram kom­in. Á veggnum hangir reipis­bútur með tveimur stórum hnút­u­m. Þegar hríð­irnar fóru að versna sat hún á hækjum sér og hélt í hnút­ana; tog­að­i og hékk í reip­inu eins og það væri líf­línan henn­ar. Það hjálp­aði henni við að bíta á jaxl­inn.

Ópíumið hjálp­aði líka. Val­mú­inn vex víða í dalnum og hefur séð fólki fyrir ódýrum en ávana­bind­andi verkja­lyfjum í þús­undir ára. En verkirnir hafa bara magn­ast og orkan er á þrot­um. Núna ligg­ur hún á teppi á mold­ar­gólf­inu og með­vit­undin er hverf­ul.

Það er heilsu­gæslu­stöð í næsta dal. Það er ekki nema lítið mold­ar­hús, áþekkt íbúð­ar­hús­unum í hér­að­inu. En þar er hægt að tala við hjúkr­un­ar­fræð­ing og ljós­móð­ur, og stundum hægt að kom­ast í þau lyf  sem maður þarf. Í morg­unsárið rædd­i ­fjöl­skyldan hvort ráð­legt væri að leggja út á ófæran veg­inn á asnan­um. Reyna að kom­ast yfir fjallið í tæka tíð. Vona að konan héldi út að sitja á asna­baki yfir­ fjallið með harðn­andi hríð­ir.

Eig­in­lega var það tengda­móð­irin sem tók af skar­ið. “Ég gat nú fætt sex börn án þess að hitta nokkurn tíma lækni eða ­ljós­móð­ur. Hún hlýtur að spjara sig.”

Það er komið fram undir hádeg­i. Heilsu­gæslu­stöðin er að loka. Þau munu heldur ekki ná yfir fjallið meðan dags­ljósið end­ist. Stundum sér maður ekki fyrr en það er of seint að maður hefði bet­ur ­leitað aðstoð­ar.

Versti staður í heimi að eign­ast barn

Við erum stödd í Badakhs­han í Afganist­an. Konan á mold­ar­gólf­inu er skáld­uð, en lýs­ing­arnar eru raunsann­ar. Þetta er dap­ur­legur hvers­dags­leiki, sér­stak­lega í afskekkt­ari hér­uð­u­m Afganist­ans. Mæðra­dauði er nátengdur sárri fátækt. 99% allra dauðs­falla af barns­förum í heim­inum eiga sér stað í þró­un­ar­lönd­um eins og Afganist­an.

Árið 2002 mæld­ist í Badakhs­han hæsti mæðra­dauði sem nokkurn tíma hefur mælst í heim­in­um. Þá reikn­að­ist fólki til að um 6.500 af hverjum 100.000 lif­andi fæð­ingum í hér­að­inu (þar sem barn­ið lifir af) end­uðu með and­láti móð­ur­inn­ar. Spáið aðeins í því: 6,5% barns­haf­and­i kvenna lifðu ekki fæð­ing­una af. 

En síðan þá hefur alþjóða­sam­fé­lag­ið ausið pen­ingum og aðstoð inn í Afganist­an. Margt hefur breyst, sér­stak­lega þegar kemur að heilsu mæðra og barna. Árið 2010 var ákaft fagn­að, þegar ný ­rann­sókn leiddi í ljós árang­ur­inn. Mæðra­dauð­inn á lands­vísu hafði fall­ið frá 1600 niður í 327 dauðs­föll per 100.000 fæð­ing­ar.

Ein af hverjum 50 konum gat ­sam­kvæmt þessu búist við að lát­ast af barns­för­um. Tveir þriðju allra barna komu í heim­inn án þess að ljós­móðir eða annað heil­brigð­is­starfs­fólk kæmi þar nálægt. ­Með­ganga og fæð­ing voru algeng­asta dán­ar­or­sök ungra kvenna. Samt var allt svo ­miklu betra en það hafði ver­ið.

Fæð­ast og deyja í djúpum dölum

Eig­in­lega vitum við samt voða lít­ið um hversu margir fæð­ast og deyja í Afganist­an. Það er engin þjóð­skrá sem skrá­ir ­fólk inn og út úr þessum heimi. Flest börn fæð­ast heima á mold­ar­gólf­inu, án þess að umheim­ur­inn veiti því neitt sér­staka athygli.

Könn­unin frá 2010 var lík­lega allt of bjart­sýn á árang­ur­inn, segir nýleg út­tekt. Svo miklar fram­farir hafa aldrei náðst á svo skömmum tíma, svo vitað sé, neins staðar í heim­in­um. Síst af öllu á síkviku stríðs­svæði með­ erf­iða far­ar­tálma frá nátt­úr­unnar hendi.

Eitt getum við þó sagt með vissu. Þó að fleiri konur og börn lifi af, hefur hjálpin ekki náð til allra. Í litl­u­m þorpum um landið allt er ennþá jafn hættu­legt að fæða og fæð­ast og það hef­ur alltaf ver­ið.

Jafn hættu­legt eða verra. 

Fátæktin hættu­leg óléttum konum

Afganistan er orðið fátækara, hungr­aðra og óör­ugg­ara síðan 2010. Sér­stak­lega síðan alþjóð­aliðið fór að draga ­saman seglin árið 2013. Þá jókst atvinnu­leysið og fátæktin varð sár­ari.

Upp­skeran var ágæt í fyrra, en þeim ­fjölgar sem hvorki geta ræktað sjálfir eða keypt mat. Fátæktin er slík að fleiri og fleiri neyð­ast til að selja land­spild­una sína, taka börn úr skóla til að þau geti unnið fyrir mat, eða betla af fjöl­skyldu og vin­um. At­vinnu­á­standið er afleitt. Örygg­is­á­standið fer versn­andi. Allt þetta hef­ur ­mikla þýð­ingu fyrir barns­haf­andi kon­ur.

Vannær­ing er stór­hættu­leg á með­göngu og í fæð­ingu. Grein í lækna­tíma­rit­inu Lancet áætlar að ef hægt væri að koma í veg fyrir langvar­andi vannær­ingu, sér­stak­lega járn­skort og blóð­leysi, hjá barns­haf­andi konum mætti koma í veg fyrir 20% af dauðs­föll­un­um. Blæð­ingar í og eftir fæð­ingu eru ein af aðal­dán­ar­or­sök­un­um. Blóð­lítil kona má ekki við því að missa mikið blóð.

Fleiri og fleiri afganskar ­fjöl­skyldur neyð­ast til að flýja heim­ili sín og leita skjóls í flótta­manna­búð­um, eða freista gæf­unnar í yfir­fylltum fátækra­hverfum í afgönskum ­borg­um. Hvort tveggja fátækra­hverfi og flótta­manna­búðir eru afleitir staðir til að eign­ast barn.

Hug­rakkar ljós­mæður

Örygg­is­á­standið gerir að verkum að ­ljós­mæður og annað heil­brigð­is­starfs­fólk getur ekki sinnt störfum sínum sem ­skyldi. Afganskar ljós­mæður hafa bein í nef­inu og kalla ekki allt ömmu sína. Þær ná oft að tala til upp­reisn­ar­menn sem stoppa þær á vega­tálm­um, til að fá að kom­ast leiðar sinnar til að hjálpa kon­um.

Nan­sen frið­ar­setrið í Lil­lehammer hefur safn­að ­sögum afganskra ljós­mæðra. Þar sést glöggt að jafn­vel þar sem afganska ­feðra­veldið er strang­ast og engin hefð er fyrir því að konur vinni utan­ heim­il­is­ins, njóta ljós­mæður gíf­ur­legrar virð­ing­ar. Margar njóta jafn­vel verndar vopn­aðra leið­toga, vegna þess að þeir vita að þeir þurfa á ljós­mæðr­un­um að halda. Tali­banar eign­ast nefni­lega líka börn.

En svo kemur að því að jafn­vel ­ljós­mæð­urnar halda sig heima, því örygg­is­á­standið er orðið svo slæmt. Þær eiga líka auð­veld­ara með að flýja til örugg­ari svæða, því þær geta fengið vinnu hvar ­sem er.

Sjö­falt fleiri ljós­mæð­ur, samt ekki nóg

Það eru margt hægt að gera til að ­draga úr mæðra­dauða. Betri og meiri nær­ing fyrir mæður væri eitt mik­il­vægt skref. Getn­að­ar­varnir myndu hjálpa mörg­um. Það síð­asta sem þreyttur og vannærður kven­lík­ami þarf er að eign­ast mörg börn með stuttu milli­bili. Já, og bara að eign­ast mörg börn yfir höf­uð. Eða að eign­ast barn á tán­ings­aldri.

Eitt það áhrifa­rík­asta sem hægt er að gera er að mennta ljós­mæð­ur. Alþjóða­sam­fé­lagið hefur menntað marg­ar af­ganskar konur til ljós­móð­ur­starfa síð­ast­lið­inn ára­tug eða svo. Ljós­mæðrum hefur fjölgað úr 500 árið 2001 í 3500 í dag. Samt dekkar afganska heil­brigð­is­kerfið ekki nema 23% af þörf­inni fyrir mæðra­vernd og fæð­ing­ar­hjálp.

Fram­tíð­ar­spáin er myrk. Að öllu ó­breyttu mun kerfið ekki ­geta annað nema 12-14% af þörf­inni árið 2030. Það eru vondar fréttir fyr­ir­ ­kon­urnar á mold­ar­gólf­inu, börnin þeirra og Afgana alla sem einn.