Fáir Íslend­ingar hafa upp­lifað jafn mik­inn hasar og Þor­steinn Elton Jóns­son flug­mað­ur. Í Bret­landi var hann kall­aður Tony Jons­son þegar hann barð­ist með flug­hernum í seinni heim­styrj­öld­inni en hér á Íslandi var hann kall­aður Steini flug. Á seinni árum tók hann þátt í neyð­ar­að­stoð í Afr­íku á miklum ólgu­tímum við ákaf­lega krefj­andi aðstæð­ur. Ævin­týri hans voru efni­viður í tvær ævi­sögur en hér er brot af því helsta.

Með tog­ara í stríðið

Þor­steinn Elton Jóns­son var fæddur þann 19. októ­ber árið 1921 í Reykja­vík. Hann var elsta barn af fjórum, hjón­anna Snæ­björns Jóns­sonar og  Annie Flor­ence Westcott Jóns­son. Snæ­björn rak bóka­búð­ina Snæ­björn Jóns­son & Co. – The Eng­lish Books­hop í Hafn­ar­stræti. Hann var auk þess rit­höf­und­ur, bóka­út­gef­andi, þýð­andi og mjög fyr­ir­ferð­ar­mik­ill í menn­ing­ar­lífi lands­ins og þjóð­mála­um­ræð­unni. Eins og nafn búð­ar­innar gaf til kynna þá hafði Snæ­björn sér­stakt dálæti af enskum bók­menntum og hafði mikil tengsl við Bret­land. 

Annie, sem starf­aði sem hús­móð­ir, var einmitt ensk. Þor­steinn deildi ekki bók­mennta­á­huga föður síns og var ekk­ert sér­stak­lega hneigður að bók­námi. Þetta kom best fram á ung­lings­aldri þegar hann hélt norður til Akur­eyrar í mennta­skól­ann þar. Hann hafði frekar áhuga á mynd­list, úti­vist og sér­stak­lega flugi. Sem barn hafði hann dreymt um að verða flug­maður og kom­ast í Kon­ung­lega breska flug­her­inn, RAF. Á mennta­skóla­ár­un­um, áður en stríðið skall á, virt­ist leið hans hins vegar liggja í arkítektúr. 

En stríðið breytti öllu og vorið 1940 ákvað hann að hætta námi og ger­ast orr­ustuflug­mað­ur. Hann tal­aði við bresku ræð­is­menn­ina, bæði á Akur­eyri og Reykja­vík, en fékk þau svör að hann væri ekki gjald­gengur í flug­her­inn vegna þess að hann væri Íslend­ingur og þar af leið­andi ekki aðili að stríð­inu. Þor­steinn lét þó ekki deigan síga og fékk far með tog­ar­anum Óla Garða til Bret­lands (flak hans situr nú í fjöru Foss­vogs­ins). Þor­steinn kom til Eng­lands, 18 ára, papp­írs­laus, með eitt sterl­ingspund í vas­anum og þótt und­ar­legt megi virð­ast frekar slakur í tungu­mál­in­u. En faðir hans og móð­ur­fjöl­skylda beittu sér fyrir því að hann fengi til­skilin leyfi og í kjöl­farið hélt hann með lest norður til Pad­gate í her­skóla breska flug­hers­ins.

Dansað í háloft­unum

Í Pad­ga­te, í norð­vest­ur­hluta Eng­lands, tók við hálfs árs almenn her­þjálf­un. Fjöl­margir aðrir erlendir piltar voru í þjálf­un­ar­búð­unum en hann var eini Íslend­ing­ur­inn. Um haustið 1940 fékk hann svo loks að læra til flugs. Hann lauk prófi sem orr­ustuflug­maður vorið 1941 og hóf þá sam­stundis her­þjón­ust­u. 

Hann var sendur norður til Skotlands í 17. her­deild­ina, sem stað­sett var í bænum Elg­in. Þor­steini fannst vistin í Skotlandi frekar tíð­inda­lítil og leið­in­leg. Fáar þýskar flug­vélar voru á sveimi í námunda við Skotland og hann sá nokkuð eftir því að hafa misst af hinum goð­sagna­kennda sigri flug­hers­ins í orr­ust­unni um Bret­land hálfu ári áður. En eftir á að hyggja kom það sér vel að hafa það rólegt fyrstu mán­uð­ina. 

Í Skotlandi flaug hann að mestu ein­menn­ings­vélum af gerð­inni Hawker og þetta var góð æfing fyrir það sem var í vænd­um. Í lok árs 1941 var hann færður yfir í 111. her­deild­ina sem stað­sett var í North Weald í námunda við Lund­úni og þar tók alvara lífs­ins við. Mark­mið deild­ar­innar var að varpa sprengjum á her­stöðv­ar, járn­braut­ar­lest­ir, birgða­stöðvar og önnur skot­mörk í Frakk­landi og Nið­ur­löndum og hann flaug þá Spit­fire-­vél, einni þekkt­ustu orr­ustuflug­vél sög­unn­ar. Hann sá bæði um að varpa sprengjum og veita stærri sprengju­vélum vernd. Þor­steinn lenti í fyrsta skipti í beinni orr­ustu við þýskar vélar í októ­ber­mán­uði árið 1941. Hann var í grennd við frönsku borg­ina Lille þegar nokkrar Mess­erschmidt vélar mættu á svæðið.

Ég var sann­ast að segja dauð­hrædd­ur, en svo mun vera um flesta flug­menn í fyrstu loftorr­ust­unni. Ég man nú eig­in­lega lítið eft­ir, hvernig allt fór, allt gerð­ist með svo skjótum hætti. Ég varð við­skila við félaga mína og varð að bjarga mér upp á eigin spýtur og það tókst og ég komst heim.

Um þetta leyti fengu Íslend­ingar að vita af Þor­steini í blöð­unum eftir að frétta­til­kynn­ing um hann var lesin í breska rík­is­út­varp­inu. Þor­steinn var eini Íslend­ing­ur­inn í breska flug­hernum en einn annar Íslend­ing­ur, Jón Krist­ó­fer Sig­urðs­son, þjón­aði í land­hernum um svipað leyti.

Grand­aði 8 vélum

Ári seinna var her­deildin flutt til Norð­ur­-Afr­íku þar sem banda­menn unnu að því að hrekja Þjóð­verja úr álf­unni. Þar skaut Þor­steinn niður sínar fyrstu vél­ar. Þær voru af gerð­inni Junker og hann sá aðra þeirra hrapa og brot­lenda í fjalls­hlíð. Hann skaut niður alls 5 vélar svo sannað væri (annað vitni þurfti til), en sjálfur var hann nokkuð viss um að þær væru a.m.k. 8 tals­ins. Hann lenti marg­sinnis í kröppum dansi í ferðum sín­um. 

Í eitt skipti bil­aði annar hreyfill­inn yfir Atl­ants­haf­inu, í annað skipti náði hann ekki að losa sprengju fyrr en á heim­leið­inni yfir Erma­sundið og þá mun­aði minnstu að hún hæfði breskt skip. Þá flaug hann í flasið á um 50 þýskum orr­ustu­vélum eftir að hafa sprengt lestar­teina í Frakk­landi. Hann missti tvisvar vél sína. Í annað skipti eftir að stýr­is­bún­að­ur­inn brást og hann þurfti að „beila út“ eins og sagt var. Í hitt skiptið fékk hann skot úr loft­varn­ar­byssu í hjól­bún­að­inn og þurfti hann þá að lenda vél­inni á mag­anum eða „uppá pönnu­köku“. 

Aðgerð­irnar gengu þó heilt yfir litið vel en Þor­steinn sagði reyndar sjálfur að mót­staða þýsku vél­anna hafi verið nokkuð lítil þar sem allir bestu flug­kapp­arnir hafi verið á aust­ur­víg­stöðv­unum að kljást við Sov­ét­menn. Engu að síður þótti fram­ganga hans til fyr­ir­mynd­ar. Hann vann sig upp úr stöðu lið­þjálfa í laut­in­ant og var sæmdur orðu af Georgi VI kon­ungi í upp­hafi árs 1943. Það sama ár var hann sendur í 65. her­deild­ina þar sem hann flaug amer­ískri Must­ang sprengju­flug­vél yfir Frakk­land og Þýska­land uns stríð­inu lauk.

Ísland og Kongó

Þor­steinn ferð­að­ist víða fyrir breska flug­her­inn, t.a.m. til Ind­lands og aust­ur-Asíu. Þá tók hann atvinnu­manns­flug­próf í Englandi árið 1946 og flutti ári seinna heim til Íslands. Á þessum tíma var inn­an­lands­flug að ryðja sér til rúms á Íslandi. Þor­steinn flaug Dou­glas vélum fyrir Flug­fé­lag Íslands, bæði inn­an­lands og til Græn­lands (sem voru miklar hættu­ferð­ir). Þegar hann flutti hingað var hann nýgiftur enskri konu að nafni Mari­anne en þau skildu árið 1952. Það sama ár gift­ist hann flug­freyj­unni Mar­gréti Þor­björgu Thors og áttu þau saman fjögur börn. Mar­grét var dóttir Ólafs Thors og var Þor­steinn því tengda­sonur for­sæt­is­ráð­herr­ans um nokk­urt skeið. Þor­steinn sinnti einnig ýmsum öðrum málum tengdum flugi á þessum árum. 

Hann var for­maður Félags íslenskra atvinnu­flug­manna og fyrsti for­maður Flug­björg­un­ar­sveit­ar­innar. En þrátt fyrir að Þor­steinn hafi komið sér vel fyrir á Íslandi þá tog­uðu ævin­týrin ennþá í hann. Sum­arið 1956 fluttu hjónin til borg­ar­innar Leó­pold­ville (seinna Kins­has­ha) í afrísku nýlend­unni Belgísku Kongó. Þor­steinn flaug þá fyrir belgíska flug­fé­lagið Sabena og var um tíma einka­flug­maður Pat­rice Lumumba, fyrsta for­sæt­is­ráð­herra lands­ins. Afr­íku­ríkin voru að fá sjálf­stæði hvert á fætur öðru og þetta voru miklir ólgu­tímar í álf­unni. Hjónin flúðu landið í flýti árið 1960 vegna yfir­vof­andi stjórn­ar­bylt­ingar og ári seinna var Lumumba tek­inn af lífi. Árið 1967 urðu mikil umskipti í lífi Þor­steins. Ann­ars vegar skildu þau Mar­grét og hins vegar var honum vikið úr starfi hjá Flug­fé­lagi Íslands. Þotu­öld var þá að ganga í garð á Íslandi en Þor­steinn var mun hrifn­ari af því að fljúga litlum rell­um. Hann þurfti því að finna ný ævin­týri og aftur tog­aði Afr­íka í hann.

Neyð­ar­að­stoð í Bíafra

Sum­arið 1967 braust út borg­ara­styrj­öld í Nígeríu á vest­ur­strönd Afr­íku þegar íbúar í aust­ur­hluta lands­ins gerðu upp­reisn gegn stjórn­inni og stofn­uðu eigið ríki, Bíafra. Stjórn­ar­her­inn setti Bíafra í her­kví með því tak­marki að svelta íbú­ana í hel. Þá ákváðu nokkur kirkju­sam­bönd á Vest­ur­löndum að koma á fót neyð­ar­að­stoð fyrir Bía­fra-­menn. Sam­tökin settu upp búðir í nálægum löndum og flugu með vistir fram­hjá stjórn­ar­hernum og inn á svæð­ið. Hér á Íslandi var félag­inu Flug­hjálp hf komið á fót af nor­rænu kirkju­sam­tök­unum Nor­dchurchaid og flug­fé­lag­inu Loft­leiðum. Þor­steinn ákvað að taka þátt í þessu og hélt út árið 1968 til portú­gölsku nýlend­unnar Sao Tome, lít­illar eyju í Gíneuflóa skammt frá Níger­íu. 

Fleiri Íslend­ingar tóku þátt í Bía­fra-flug­inu og svo fjöldi flug­manna og hjálp­ar­starfs­manna frá Amer­íku og Vest­ur­-­Evr­ópu. Það var flogið með ýmis mat­væli (t.d. íslenska skreið), lyf, salt, olíu, sölu­varn­ing o.fl. til Bíafra og mjög veik börn flutt til baka til aðhlynn­ingar í nágranna­ríkj­un­um. Flugið var ákaf­lega hættu­legt því að stjórn­ar­her­inn skaut á hjálp­ar­vél­arnar og nokkrar fór­ust af þeim sök­um. Því var nán­ast alltaf flogið ljós­laust um miðjar nætur en Bíafra menn kveiktu á ljósum flug­braut­anna rétt fyrir lend­ingu. Íslenska sveitin ferjaði vistir til Uli, sem var ákaf­lega lít­ill og van­bú­inn flug­völlur (ef flug­völl skyldi kalla). 

Þetta var bæði krefj­andi og lýj­andi verk­efni þar em flogið var nán­ast hverja ein­ustu nótt. Alls flaug Þor­steinn 413 sinnum til Bíafra frá 1968 til 1970. Á vell­inum í Uli var skotið á vélar hjálp­ar­sveit­anna og nokkrar eyðilögð­ust þar. Í sein­asta flug­inu þann 9. jan­úar árið 1970 lentu Íslend­ing­arnir í árás stjórn­ar­hers­ins. Sveitin átti að sækja um 50 inn­lyksa hjálp­ar­starfs­menn en þegar komið var til Uli voru ein­ungis hjálp­ar­vana Bía­fra­búar á svæð­inu, menn, konur og börn. Skot­hríð hófst og Íslend­ing­arnir þurftu að fylla vél­ina af fólki í flýti og rjúka af stað. 10 manns urðu fyrir byssu­kúlum í hama­gangnum og tveir af fjórum hreyflum vél­ar­innar eyðilöggð­ust. Þor­steinn lýsir þessu svo: „En nú byrj­aði skot­hríðin aftur fyrir alvöru, og virt­ist kúl­unum nú aðal­lega beint að stjórn­klef­an­um, enda komu þær nokkrar inn til okk­ar, en oft mun­aði mjóu. T.d. var ég að leggja hönd­ina á bens­ín­gjöf­ina þegar partur af einu hand­fang­inu hvarf og ég fékk smá­flís í hönd­ina. Önnur kúla kom í rúð­una rétt við höfuð Ein­ars [Guð­laugs­sonar flug­manns], og svona mætti áfram telja.“

Þor­steinn reynd­ist yngri flug­mönn­unum vel í þessum ferðum og má telja öruggt að reynsla hans úr stríð­inu hafi komið að góðum not­um. Talið er að neyð­ar­að­stoðin hafi bjargað um einni milljón manns­lífa en um þrjár millj­ónir lét­ust í hung­ursneið­inni miklu.

Lúx­em­borg og starfs­lok

Eftir Bíafra hélt Þor­steinn til Lúx­em­borg­ar, þá tæp­lega fimm­tug­ur. Hann var þá nýgiftur þriðju kon­unni sinni, Katrínu Þórð­ar­dóttur, sem var hjálp­ar­starfs­maður í Bíafra. Í Lúx­em­borg fékk hann stöðu flug­stjóra hjá hinu nýstofn­aða fragt­flug­fé­lagi Car­golux sem Loft­leiða­menn voru aðilar að. Þar starf­aði hann til árs­ins 1987 og flaug m.a. Boein­g-747 þotum og var jafn­framt for­maður félags atvinnu­flug­manna Lúx­em­borgar mest­allan tím­ann. Ævin­týr­unum var hins vegar að mestu lok­ið, eða a.m.k. lífs­hásk­an­um. Eftir dvöl­ina í Lúx­em­borg fluttu hjónin heim til Íslands og hafði Þor­steinn þá skilað inn sam­an­lagt 36.000 flug­tímum á 47 árum. Þor­steinn átti mög áhuga­mál svo sem úti­vist, golf, trillu­út­gerð, mynd­list, fisk-og skot­veiði. Þá átti hann alls sjö börn. Hann var mik­ill karl í krap­inu og töffari en var var­kár í því að tala um stríðs­ár­in. Hann tók því af mik­illi hóg­værð og við­ur­kenndi að hann hefði oft verið mjög hrædd­ur.