Nú líður að hrekkja­vöku en hún er 31. októ­ber næst­kom­andi. Margir munu þó halda upp á hana fyrr, klæða sig upp, horfir á The Night­mare Before Christmas og hlusta á Tom Waits. Börn á Íslandi munu einnig ganga á milli húsa til að biðja um gott eða grikk og eru vinnu­staðir farnir að halda dag­inn hátíð­leg­an.

Franken­stein er eitt þekktasta nafn innan hryll­ings­bók­mennt­anna en sá mis­skiln­ingur er oft uppi að skrímslið beri nafn­ið. Svo er ekki því vís­inda­mað­ur­inn bak við skrímslið og skap­ari þess heitir þessu fræga nafn­i. 

Skáldsagan Franken­stein: eða hinn nýi Pró­mó­þeus eða ein­fald­lega Franken­stein, eins og hún er venju­lega köll­uð, er löngu orðin klassík og hver ein­asta kyn­slóð kynn­ist sög­unni í ein­hverju formi í gegnum kvik­mynd­ir, lög, sjón­varps­þætti og popp­menn­ing­una. Kona að nafni Mary Shelley skrif­aði sög­una korn­ung á 19. öld og átti hún væg­ast sagt við­burða­ríkt líf. 

Hver var Franken­stein?

Ekki er þó víst að allir þekki upp­runa sög­unnar enda hefur skrímslið sjálft öðl­ast eigið líf í vissum skiln­ingi.

Sagan fjallar um ungan vís­inda­mann að nafni Viktor Franken­stein sem skapar furðu­skepnu með væg­ast sagt umdeildum aðferð­um. Frá­sögnin fer fram í bréfa­skriftum eins og vin­sælt var í þess­ari teg­und bók­mennta en sagan um Dra­kúla er til að mynda skrifuð á sama formi. 

Vís­inda­mað­ur­inn með þrá­hyggj­una

Sagan hefst á því að segja frá bréfa­skrifum enskra systk­ina, Roberts Walton og Mar­grétar Saville. Hann er á leið á Norð­ur­heim­skautið á skipi sínu en hún er heima á Englandi. Hann finnur mann sem er nærri dauða en lífi og er þar á ferð aðal­sögu­hetj­an, Viktor Franken­stein. Hann segir Walton sögu sína. 

Viktor byrjar að segja frá æsku sinni. Hann er fæddur í Napolí og af ríkum ætt­um. Hann átti tvo bræð­ur, þá Ernest og Willi­ams. Hann var alltaf heill­aður af heimi efna­fræð­innar og hald­inn þrá­hyggju að læra gamlar úreltar kenn­ingar sem ein­blína á að líkja eftir undrum nátt­úr­unn­ar. For­eldrar hans ætt­leiða dóttur sem Viktor verður síðar ást­fang­inn af. 

Áður en Viktor fer í háskóla í Þýska­landi deyr móðir hans sem hefur þau áhrif að hann kaf­færir sig í vinnu og rann­sókn­ir. Hann skarar fram úr í skóla og í gegnum rann­sóknir sínar tekst honum að lífga dauðan lík­amsvef við. Hann fær þrá­hyggju vegna þessa og tekst á end­anum að lífga heila mann­eskju við. En fal­legur draumur hans breyt­ist fljótt í martröð. Til verður hræði­leg skepna, rúm­lega tveggja metra há, með gul augu og með skinn sem varla þekur vöðvana og æðarnar á skrímsl­in­u. 

Fólk hataði skrímslið vegna útlits þess

Í fát­inu flýr Viktor áður en skrímslið vakn­ar. Hann leitar á náðir vinar síns en verður veikur og tekur það hann fjóra mán­uði að jafna sig. Þegar hann snýr heim á ný kemst hann að því að bróðir hans William var myrtur og grunar hann skrímslið um verkn­að­inn. Fóstra hans er aftur á móti sak­felld fyrir morðið og Viktor getur ekk­ert gert til að koma í veg fyrir það. 

Hann flýr upp í fjöll­inn bug­aður af sekt­ar­kennd og sorg þar sem skrímslið finnur hann. Það segir honum sög­una af fyrstu dögum sínum á lífi. Fólk var hrætt við það og hataði vegna þess hvernig það leit út sem lét það hræð­ast fólkið einnig. Skrímslið lærði að tala og lesa af sjálfs­dáðum og það gerði sér grein fyrir því hvernig það leit út. 

Margir í valnum

Ég mun deyja og finna eigi til þess sem ég finn nú. Senn mun þessi brenn­andi eymd slokkna. Ég mun stíga víg­reifur upp frá kumli mínu og taka kvöl grimmra log­anna fagn­andi. Birta þess báls mun dofna; vind­arnir munu feykja ösku minni í haf­ið. Andi minn mun hvíla rór, en ef hann hugsar mun hann svo sann­ar­lega ekki hugsa á þessa leið. Vertu sæll!

Til að gera langa sögu stutta þá sór skrímslið þess eið að hefna sín á skap­ara sínum fyrir að koma því í heim sem hataði það. Það við­ur­kenndi að hafa drepið bróður Vikt­ors og komið sök­inni yfir á fóstr­una. 

Skrímslið heimt­aði að Viktor myndi búa til annað sköp­un­ar­verk, brúður fyrir það sjálft. Þau myndu hverfa út í hinn stóra heim og sam­þykkir Viktor bón þessa eftir að hafa verið ógnað af skrímsl­inu. Hann eyði­leggur þó á end­anum alla þá vinnu sem fór í að búa til brúð­ina eftir að hafa fengið efa­semdir um alls sam­an. Á end­an­um, eftir að skrímslið nær að drepa ást­konu hans sem hann ætl­aði að gifast, þá eltir Viktor skrímslið á norð­ur­slóð­ir. 

Sagan endar á bátnum hjá Walton þar sem Viktor deyr og skrímslið syrgir skap­ara sinn. Það hverfur síðan í sjó­inn og aldrei spyrst til þess aft­ur.

Í næst síð­ustu efn­is­grein­inni í bók­inni segir skrímslið við Walton: „Ég mun deyja og finna eigi til þess sem ég finn nú. Senn mun þessi brenn­andi eymd slokkna. Ég mun stíga víg­reifur upp frá kumli mínu og taka kvöl grimmra log­anna fagn­andi. Birta þess báls mun dofna; vind­arnir munu feykja ösku minni í haf­ið. Andi minn mun hvíla rór, en ef hann hugsar mun hann svo sann­ar­lega ekki hugsa á þessa leið. Vertu sæll!“

Með fyrstu vís­inda­skáld­sög­unum

Sagan er talin til vís­inda­skáld­sagna og er í raun ein af þeim fyrstu. Hún hefur haft mikil áhrif á popp­menn­ingu, hryll­ings­bók­mennt­ir, kvik­mynd­ir og fjöld­inn allur af bók­menntum hefur spunn­ist upp í kringum sög­una. 

Í bók­inni fær skrímslið aldrei nafn og er í stað­inn kallað skepna, djöf­ull, skrímsli, óþokki og „það“. Það kallar sjálft sig frum­burð erf­iðis Vikt­ors og talar um sig sem hinn fallna engil sem er vísun í Lús­í­fer.  

En hefur sagan dýpri merk­ingu en ein­ungis um skrímsli og skap­ara þess? Bók­mennta­fræð­ingar hafa leikið sér að túlk­unum alla síð­ustu öld og enn eru skrif­aðar rit­gerðir og greinar um fyr­ir­bær­ið. Þrá­hyggja Vikt­ors til að skapa líf og leika guð hefur verið mörgum rit­höf­undum inn­blást­ursefni og er í raun alda­gam­alt sagna­minni. Hann fór skrefi of langt og hefnd­ist hrapa­lega fyrir vik­ið. 

Samdi sög­una ung að árum

Höf­und­ur­inn, Mary Shelley, var ein­ungis 18 ára gömul þegar hún byrj­aði að skrifa sög­una og kom hún út rúmum tveimur árum síð­ar. Sú útgáfa var nafn­laus og gefin út í London 1. jan­úar árið 1818. Sagan var end­ur­út­gefin undir hennar nafni í annarri útgáfu árið 1823 í Frakk­landi.

Mary Shelley fædd­ist árið 1797 í Somers Town í London. Hún var dóttir femíníska heim­spek­ings­ins Mary Woll­sto­necraft og rit­höf­und­ar­ins William God­win. Móðir hennar lést af barns­förum þegar hún fædd­ist og var Mary því skírð í höf­uðið á henn­i. 

Mary ferð­að­ist víðs­vegar um Evr­ópu þegar hún var 17 ára gömul með við­komu í Gerns­heim í Þýska­landi, þorpi sem er rétt hjá Franken­stein-kast­al­an­um. Í honum átti að hafa búið gull­gerð­ar­meist­ari tveimur öldum áður eða svo­kall­aður alkem­isti. Sú saga er sögð hafa haft áhrif á unga Mar­y. 

Varð ólétt en missti barnið

Hún var á ferða­lagi með Percy Shelley, sem seinna varð eig­in­maður henn­ar, Lord Byron og John Polidori þegar þau ákváðu að kepp­ast um hver gæti samið bestu hryll­ings­sög­una. Hug­myndin átti að hafa komið til Mary í draumi um vís­inda­mann sem skap­aði líf og hrædd­ist síðan það sem hann bjó til. 

Mary átti ham­ingju­sama æsku en faðir hennar var þó oft skuld­ugur og taldi sig ekki geta alið börnin upp eins síns liðs. Hann gift­ist því aftur en Mary kom sér­stak­lega illa saman við stjúp­móður sína sem og vini föður henn­ar. Hún var sögð með mikið skap og sögðu margir að hún hefði haldið upp á sín eigin börn fram yfir hans. 

Mary var ást­kona Percy Shelley og varð hún ólétt árið 1814. Hann var þá enn giftur en voru þau ákveðin að vera saman þrátt fyrir storma­samt sam­band. Barnið fæddi hún fyrir tím­ann í byrjun árs 1815 en það lifði ekki af. Hún varð þung­lynd í fram­hald­inu en átti síðan annað barn sitt ári seinna. Þau gift­ust eftir að fyrri kona Percy tók sitt eigið líf ári seinna. Þá var Mary ólétt af þriðja barni þeirra sem fædd­ist seinna á árin­u. 

Leit­aði hugg­unar í rit­störfin

Þau Mary og Percy trúðu á frjálsar ástir og á það að búa ekki of lengi á sama staðn­um. Þau lásu, skrif­uðu og öfl­uðu sér þekk­ingar og umkringdu sig vinum sem þau bjuggu meðal ann­ars með. 

Bæði börn Mary dóu með árs milli­bili árin 1818 og 1819. Það olli henni mik­illi van­líðan eins og gefur að skilja og lagð­ist hún í mikið þung­lyndi á ný. Eina huggun hennar voru rit­störf þangað til hún eign­að­ist fjórða barn sitt í nóv­em­ber 1819, Percy Flor­ence Shelley. Þau bjuggu í fjöl­mörg ár á Ítalíu og leit Mary alla tíð á landið sem hálf­gerða para­dís. 

Þremur árum síðar varð hún ólétt á ný en missti barnið og lést nærri því úr blóð­missi. Hjónin urðu alltaf fjar­læg­ari og fjar­læg­ari á þessum tíma og leit­aði Percy æ meira til ann­arra kvenna. Seinna um sum­arið sama ár drukkn­aði hann undan ströndum Livorno á Ítal­íu. 

Mary snéri aftur til Eng­lands eftir and­lát eig­in­manns­ins með eina eft­ir­lif­andi son sinn og til­eink­aði líf sitt rit­störf­um. Þau voru mjög náin og bjó hún hjá honum og eig­in­konu hans þegar hann var upp­kom­inn. Árið 1851 lést hún en grunur er um að hún hafi verið með heila­æxli. Hún skildi eftir sig fjölda hand­rita, bóka, smá­sagna og dag­bóka.