Alþingismenn njóta þeirrar sérstöðu að þeir þurfa að ákveða sín á milli hvort rannsaka eigi þá fyrir brot í starfi. Þeir eru ekki með neina eiginlega yfirmenn, nema auðvitað almenning sem fær að segja skoðun sína á þeim í kosningum. Mikið reynir á þá stöðu um þessar mundir vegna akstursmálsins svokallaða, þar sem hluti þingmanna liggur undir grun um að hafa misnotað sér endurgreiðslukerfi vegna aksturs eigin bifreiða til að fá mjög háar og skattfrjálsar endurgreiðslur fyrir akstur sem erfitt er að rökstyðja að tengist beint þingmannastörfum.
Valdið til að opinbera þessar upplýsingar liggur hjá forsætisnefnd, sem í sitja forseti Alþingis og varaforsetar þess. Nefndin hefur það hlutverk að skipuleggja þinghaldið, hefur umsjón með alþjóðasamstarfi, fjallar um fjárhagsáætlanir þingsins og setur almennar reglur um rekstur þingsins og stjórnsýslu. Það er því í hennar verkahring að breyta reglum sem eru óljósar eða hafa verið misnotaðar. Og það er líka í hennar verkahring að ákveða hversu mikið almenningur fær að vita um þá meintu misnotkun og þá sem bera ábyrgð á henni.
Árum saman hafa fjölmiðlar spurst fyrir um aksturskostnað Alþingismanna. Aldrei hefur þótt tilhlýðilegt að upplýsa um hann.
Tvær fyrirspurnir
Í fyrra lagði Björn Leví Gunnarsson, þingmaður Pírata, fram fyrirspurn um málið. Í svari þáverandi forseta Alþingis, Unnar Brár Konráðsdóttur, við fyrirspurninni, sem var birt í byrjun nóvember, kom fram að frá byrjun árs 2013 og til loka árs 2016 hafi þingmenn fengið greiddar 163 milljónir króna vegna aksturs eigin bifreiða. Talan var ekkert frekar sundurgreidd og Björn Leví lagði því fram aðra fyrirspurn í desember síðastliðnum.
Svar við þeirri fyrirspurn barst 8. febrúar síðastliðinn. Þótt það svar hafi verið fjarri því tæmandi varpaði það meira ljósi á mögulega sjálftöku þingmanna en fyrri svör höfðu nokkru sinni gert.
Þar sagði meðal annars að sá þingmaður sem fékk hæstu árlegu endurgreiðsluna vegna aksturskostnaðar í fyrra hafi fengið samtals rúmlega 4,6 milljónir króna endurgreiddar. Það þýddi að þingmaðurinn fékk um 385 þúsund krónur á mánuði í endurgreiðslu úr ríkissjóði vegna keyrslu sinnar. Í svörum forseta var greint frá greiðslum til þeirra tíu þingmanna sem fengu hæstu endurgreiðslurnar vegna aksturs á undanförnum árum. Nöfn þeirra voru hins vegar ekki birt né er greint frá því hvaða kjördæmi þingmennirnir tilheyra, þar sem það er talið fara nærri persónugreinanlegum upplýsingum.
Þessar upplýsingar sýndu svart á hvítu að pottur væri brotinn. Augljóst væri að það stæðist illa skoðun að þingmaður væri að keyra 47.644 kílómetra á einu ári einungis vegna vinnu sinnar sem þingmaður. Þess utan var sýnt fram á það með útreikningum frá Félagi íslenskra bifreiðareigenda að rekstrarkostnaður bifreiðar sem keyrð er þá vegalengd er einungis um tvær milljónir króna, ekki 4,6 milljónir króna. Af þeim tölum var ljóst að þingmenn gátu hagnast umtalsvert umfram kostnað af því að fá endurgreiðslur vegna aksturs.
Í kjölfarið hefur það verið krafa þings, þjóðar og fjölmiðla að allar greiðslur vegna aksturs verði gerðar opinberar og að þær verði persónugreinanlegar. Nú er auk þess krafa um að allar aðrar greiðslur sem þingmenn fá vegna starfa sinna verði gerðar opinberar, sundurliðaðar og mörg ár aftur í tímann. Hvort sem um er að ræða húsnæðisstyrk, greiðslur vegna flugs eða kostnaður vegna bílaleigubíla. Allt ætti að koma upp á borðið.
Einn þeirra sem legið hefur undir ámæli vegna þeirra greiðslna er Steingrímur J. Sigfússon, forseti Alþingis, sem er með skráð lögheimili í Norðausturkjördæmi en hefur búið í Breiðholti í þrjá áratugi. Steingrímur fær 134 þúsund krónur á mánuði í dvalarkostnað frá Alþingi á mánuði, samkvæmt frétt DV. Umræddar greiðslur eru skattfrjálsar.
Ákveðið að breyta reglunum
Forsætisnefnd fundaði tvívegis um málið í síðustu viku, fyrst á mánudag og svo aftur á miðvikudag. Eftir síðari fundinn var send út yfirlýsing frá Steingrími þess efnis að upplýsingar um þingfararkostnað þingmanna verði framvegis birtar á sérstakri vefsíðu. Þær upplýsingar verði miðaðar við 1. janúar 2018 og uppfærðar mánaðarlega.
Þess utan voru samþykktar samhljóða breytingar á reglum um þingfararkostnað. Í þeim felast þrjár efnisbreytingar. Þær breytingar voru birtar á vef Alþingis á föstudag.
Í fyrsta lagi verða ákvæði um bílaleigubíla skýrari, einkum fyrir þá þingmenn sem falla undir svokallaðan heimanakstur, þ.e. akstur til og frá heimili daglega um þingtímann. Það eru þingmenn sem búa í nágrenni Reykjavíkur (á Suðurnesjum, Vesturlandi, Árnessýslu o.s.frv.). Akstur á eigin bifreiðum, sem kemur til endurgreiðslu, verður bundinn hámarki við 15.000 km. Eftir þann kílómetrafjölda skal skrifstofa Alþingis láta umræddum þingmanni í té bílaleigubíl. Í tilkynningu um breytingarnar segir að þessi mörk hámarksaksturs á eigin bifreið geti þó komið til endurskoðunar á grundvelli verðþróunar eða útboðs, en forsætisnefnd skuli þá samþykkja slíka breytingu. „Óski alþingismaður eigi að síður að nota eigin bifreið falla greiðslur niður þegar 15.000 km-markinu er náð, svo og heimild til að nota bílaleigubíl. Alþingi greiðir allan rekstrarkostnað bílaleigubifreiðar, en skrifstofan getur sett nánari vinnureglur um hann.“
Ný málsgrein er svo bætt inn í reglur forsætisnefndar um tilhögun á greiðslu ferðakostnaðar. Samkvæmt henni skal þingmaður sem fær greiddan ferðakostnað eða endurgreiddan kostnað „ávallt greina frá tilefni ferðar í akstursbók, svo sem heimferð, fundi, samkomu o.s.frv. Enn fremur skulu fylgja með önnur staðfestingargögn, svo sem auglýsing um fund, fundarboð, tölvupóstur og annað slíkt, og getur skrifstofan sett nánari vinnureglur um þau.“
Önnur ný málsgrein sem bætist við reglurnar segir að skrifstofa Alþingis skuli láta alþingismanni, sem notar bílaleigubifreið, í té almenna skilmála um notkun hennar, þar á meðal um skráningu aksturs, tímabundinn akstur annarra við sérstakar aðstæður, takmörkuð einkaafnot og um tryggingar. „Í slíkum skilmálum má ákveða að þingmaður endurgreiði allt að 5% af kostnaði vegna tilfallandi óskráðra einkaafnota. Önnur einkaafnot skal skrá og koma þau til frádráttar á reikningi.“
Enn leynd yfir eldri upplýsingum
Allar ofangreindar breytingar virka til framtíðar og eiga að koma í veg fyrir það að þingmenn geti misnotað sér endurgreiðslukerfi þingsins sem matarholur.
Þær taka hins vegar ekkert á meintri sjálftöku fjölda þingmanna á undanförnum árum þar sem endurgreiðslur vegna aksturs eigin bifreiða hafa hlaupið á tugum milljóna króna. Grófasta dæmið, Ásmundur Friðriksson, þingmaður Sjálfstæðisflokks, fékk, líkt og áður sagði, 4,6 milljónir króna endurgreiddar í fyrra, eða 385 þúsund krónur á mánuði. Allar greiðslurnar eru skattfrjálsar. Ásmundur hefur gengist við því að hafa krafist endurgreiðslu fyrir keyrslu sem tengdist prófkjörsbaráttu hans og þáttagerð fyrir sjónvarpsstöðina ÍNN, sem nú er gjaldþrota.
Kjarninn spurði alla landsbyggðarþingmenn um keyrslu þeirra á undanförnum árum og við þá fyrirspurn uppljóstraðist að Vilhjálmur Árnason, annar þingmaður Sjálfstæðisflokksins, var í öðru sæti yfir þá sem fengu hæstu endurgreiðslurnar. Hann fékk um þrjár og hálfa milljón króna endurgreiddar í fyrra, eða 288 þúsund krónur á mánuði skattfrjálst. Hinir þrír á topp tíu listanum sem hafa opinberað keyrslu sína eru Oddný Harðardóttir, þingmaður Samfylkingar, Páll Magnússon, þingmaður Sjálfstæðisflokks, og Silja Dögg Gunnarsdóttir, þingmaður Framsóknarflokks. Þau eru öll með endurgreiðslur sem eru undir 2,5 milljónum króna á ári og í neðri hluta topp tíu listans. Enn vantar því ansi mörg nöfn á topp tíu listann.
Fundað í dag um hvað almenningur fær að vita
Kjarninn hefur í tvær vikur reynt að fá upplýsingar frá forsætisnefnd Alþingis um hversu háar greiðslur hver og einn þingmaður hefur fengið í endurgreiðslu fyrir útlagðan kostnað vegna aksturs á árunum 2013-2017. Í þeirri fyrirspurn hefur einnig verið farið fram á að tilgreint sé hversu marga kílómetra þeir keyrðu á hverju ári fyrir sig.
Í ítrekaðri fyrirspurn, sem send var fyrir helgi, var auk þess farið fram á að fá allar upplýsingar um annan greiddan þingfarakostnað, t.d. vegna húsnæðiskostnaðar, flugferða og bílaleigubíla, fyrir sama tímabil. Þá hefur verið farið fram á að fá tæmandi upplýsingar um hvernig eftirliti með aksturskostnaði þingmanna, og öðrum þingfarakostnaði, sé háttað og hvort það sé til að mynda. kannað með einhverjum hætti hvort að kröfur þeirra um endurgreiðslu fyrir útlagðan kostnað séu réttar. Þá hefur verið farið fram á að fá upplýsingar um hver sinni því eftirliti.
Í fyrirspurn Kjarnans hefur eftirfarandi einnig verið tekið fram: „Augljóst er að fjölmiðlar geta ekki sinnt aðhaldshlutverki sínu ef umræddar upplýsingar fást ekki afhentar. Ótækt er að beita fyrir sig þeim rökum að ríkari hagsmunir séu fólgnir í því að veita ekki persónugreinanlegar upplýsingar og láta sem að sá friðhelgisréttur einstakra þingmanna sé ríkari en réttur almennings, vinnuveitanda þingmanna, til þess að fá upplýsingar um meðferð á opinberu fé.“
Í svari sem Steingrímur sendi Kjarnanum á föstudag kom fram að þessi mál verði á dagskrá næsta fundar forsætisnefndar. Hann fer fram í dag og hefst klukkan 11:45.
Tilhæfulausir reikningar eru fjársvik
Af hverju er mikilvægt að þessar upplýsingar komi allar fram? Augljósa ástæðan er sú að grunur er um að einhverjir þingmenn hafi orðið uppvísir af sjálftöku á fé. Fyrir tæpum tveimur vikum ræddi Fréttablaðið akstursmál þingmanna við Jón Þór Ólason, sérfræðing í refsirétti. Þar sagði hann: „Ef maður framvísar tilhæfulausum reikningum og er að búa eitthvað til í því skyni að auðgast sjálfur, þá er maður að blekkja þann sem á að greiða reikninginn. Leiði slíkur reikningur til greiðslu er blekkingin búin að ná árangri og sá sem sér um útgreiðsluna er í villu. Það eru fjársvik.”
Samkvæmt reglum um akstursgreiðslur til þingmanna á að endurgreiða kostnaðinn þegar þeir eru að sinna starfi sínu sem þingmenn. Sérstaklega er tilgreint í reglunum að greiðslurnar séu vegna funda sem þingmennirnir eru boðaðir. Ef þingmenn hafa látið skattgreiðendur greiða fyrir mun meiri keyrslu en þeim er ætlað að standa kostnað af fyrir þingmenn verður að rannsaka það.
Þórhildur Sunna Ævarsdóttir, þingmaður Pírata, ræddi þessa stöðu í Silfrinu um liðna helgi. Þar sagði hún m.a.: „Nú er rökstuddur grunur uppi um það að Ásmundur Friðriksson hafi dregið að sér fé, almannafé. Og við erum ekki að sjá viðbrögð þess efnis að það sé verið að setja á fót rannsókn í þeim efnum.“ Þar sagðist hún aðeins muna eftir einu tilfelli þar sem rannsókn hafi verið sett af stað á spillingarmáli stjórnmálamanns á Íslandi og það hafi verið mál Árna Johnsen en hann var árið 2003 dæmdur í tveggja ára fangelsi fyrir fjárdrátt og umboðssvik í opinberu starfi, mútuþægni og rangar skýrslur til yfirvalda.
Það ætti að skýrast síðar í dag hvort og þá hvernig þingheimur ætlar að stíga næsta skref í að opinbera og rannsaka fríðindagreiðslur til þingmanna þjóðarinnar.
