En hlut­verk Seðla­bank­ans stór­efldist, við að halda hjól­unum gang­andi. Hinn 19. des­em­ber síð­ast­lið­inn lauk umfangs­mik­illi áætlun seðla­bank­ans, sem hefur falist í því að fjár­festa fyrir um 60 millj­arða evra í skulda­bréfum fyr­ir­tækja, sveit­ar­fé­laga og þjóð­ríkja, með það að mark­miði að örva hag­vöxt í álf­unni. Umfangið hefur verið gríð­ar­legt, eins og töl­urnar gefa til kynna.

Margir ótt­ast nú, að tjöldin muni falla, og að nýr og erf­ið­ari veru­leiki taki við hjá þeim ríkjum sem ekki hafa nýtt tím­ann til þess að taka til. Sér­stak­lega bein­ast spjótin að stórum evr­ópskum fjár­mála­fyr­ir­tækjum sem mörg hver eru enn í vand­ræðum og með mörg löskuð útlán í sínum eigna­söfn­um, jafn­vel þó ára­tugur sé nú lið­inn frá því að fjár­málakreppa skall á mörk­uðum um allan heim.

Búast má við því að vextir fari hækk­andi hjá Seðla­banka Evr­ópu á næst­unni, og verð­bólgu­draug­ur­inn fari á stjá. Erfitt er þó um þetta að spá, en flestir grein­endur búast við því að það verði breyttur og erf­ið­ari veru­leiki fyrir marga að takast á við, þegar örvandi fjár­fest­inga seðla­bank­ans stoppa.

Atvinnu­leysi er nú komið niður í um 7 pró­sent í Evr­ópu, og hag­vöxtur hefur verið á bil­inu 1 til 2 pró­sent. Þetta er mikil breyt­ing frá árið 2012 þegar atvinnu­leysi mæld­ist um 11 pró­sent að með­al­tali, og hag­vöxtur var lít­ill sem eng­inn. Út frá þessum mæli­kvarða þá hafa þessar gríð­ar­lega umfangs­miklu fjár­fest­ingar seðla­bank­ans náð mark­miði sín­u. 

Ísland í bóm­ull

Á með­an, á Íslandi. Staða end­ur­reistu bank­anna þriggja, Arion banka, Íslands­banka og Lands­bank­ans, gæti vart verið ólík­ari heldur en hjá mörgum evr­ópskum og alþjóð­legum bönk­um, þessi miss­er­in. Hrunið - og þá einkum neyð­ar­lögin og fram­kvæmd fjár­magns­haft­anna - mark­aði upp­hafið að ein­hverri lygi­leg­ustu „hreins­un“ á efna­hags­reikn­ingum í heilu fjár­mála­kerfi sem farið hefur fram. Ónýt lán eru svo til alveg farin úr efna­hags­reikn­ingum íslensku bankana, en van­skila­hlut­fall er lítið sem ekk­ert. 

Í hvít­bók­inni um fram­tíð­ar­sýn fyrir íslenska fjár­mála­kerf­ið, sem starfs­hópur stjórn­valda sendi frá sér á dög­unum og fjallað var ítar­lega um í Mann­lífi og á vef Kjarn­ans fyrir tveimur vik­um, sést glögg­lega hversu sterkt - og jafn­framt ein­angrað - íslenska fjár­mála­kerfið er. Sam­an­lagt eigið fé þriggja stærstu bank­anna er yfir 600 millj­arðar króna, og eig­in­fjár­hlut­fallið á bil­inu 20 til 25 pró­sent. Starf­semin er svo til alveg ein­angruð við Ísland, og ekki útlit fyrir að það breyt­ist í bráð, nema þá að óveru­legu leyti.

Sam­hliða þess­ari end­ur­reisn hefur það ger­st, að skulda­staða þjóð­ar­bús­ins við útlönd hefur tekið algjörri kúvend­ing til hins betra.

Í nýlegri til­kynn­ingu frá Seðla­banka Íslands var þessi ein­staka staða gerð að umtals­efni, en fá dæmi eru um við­líka stöðu meðal þró­aðra ríkja sem Ísland er venju­lega borið saman við. Þetta er ekki eðli­leg staða.

Á þriðja árs­fjórð­ungi 2018 var 76,5 millj­arða afgangur á við­skipta­jöfn­uði við útlönd. Halli á vöru­skipta­jöfn­uði var 43,7 millj­arðar en afgangur á þjón­ustu­jöfn­uði var 123,7 millj­arð­ar, og munar þar mikið um hversu umfangs­mikil ferða­þjón­usta er orð­in.

Sam­kvæmt bráða­birgða­yf­ir­liti námu erlendar eignir þjóð­ar­bús­ins 3.380 millj­örðum króna í lok árs­fjórð­ungs­ins en skuldir 3.012 millj­arð­ar. Hrein staða við útlönd var því jákvæð um 368 millj­arða króna eða 13,3% af vergri lands­fram­leiðslu (VLF) og batn­aði um 162 millj­arða króna.

Hrein fjár­magns­við­skipti bættu erlenda stöðu þjóð­ar­bús­ins um 86 millj­arða á fjórð­ungn­um. Erlendar eignir juk­ust um 17 millj­arða króna vegna fjár­magns­við­skipta en skuldir lækk­uðu um 69 millj­arða króna.

Þessi staða sýnir í raun, að Ísland er ekki aðeins í góðri stöðu, heldur um margt ein­stakri.

Ræt­ist úr vanda í ferða­þjón­ustu?

En nú þegar 2019 er handan við hornið eru engu að síður ógnir í kort­un­um. Helst má nefna að end­ur­skipu­lagn­ing í flug­iðn­aði muni skapa erf­ið­leika í ferða­þjón­ustu, og að kjara­við­ræður muni enda með illindum og verk­föll­um. Slík staða getur verið erfið fyrir þjóð­ar­bú­ið, og leitt til erf­ið­leika í efna­hags­mál­un­um, eins og mörg dæmi úr sög­unni sanna.

Þrátt fyrir að mik­ill skjálfti hafi verið á mörk­uð­um, eftir að erf­ið­leikar WOW air komu upp á yfir­borð­ið, þá virð­ist meira traust vera fyrir hendi um þessar mund­ir. Til­kynn­ing Icelandair um að félagið sé til­búið að auka veru­lega fram­boð flug­sæta, hefur haft róandi áhrif innan ferða­þjón­ust­unn­ar, en WOW air og Indigo Partners eiga enn í samn­inga­við­ræðum um mögu­lega fjár­fest­ingu síð­ar­nefnda félags­ins. Vonir standa til þess að hún gangi eft­ir, en ljóst er að félagið mun draga veru­lega saman segl­in, eins og það hefur þegar til­kynnt um. 

Sam­drátt­ur­inn jafn­gildir því að um 180 til 290 þús­und færri erlendir ferða­menn komi til lands­ins á ári, sé miðað við stöð­una eins og hún var í fyrra, en WOW air hefur flutt á bil­inu 600 til 700 þús­und erlenda ferða­menn hingað til lands á und­an­förnum árum. Til að setja þá tölu í sam­hengi, þá komu hingað til lands­ins um 450 þús­und erlendir ferða­menn árið 2010 en í fyrra voru þeir um 2,7 millj­ón­ir.

Þetta eru miklar stærð­ir, og ljóst að sam­dráttur getur haft mikil áhrif. Aðilar í ferða­þjón­ustu bera sig hins vegar vel, og virð­ast pant­anir gisti­staða og hót­ela fyrir kom­andi ár vera í ágætu horfi, miðað við síð­ustu ár. Auk þess er breyt­ing að eiga sér stað á mark­aði með gist­ingu, þar sem færri ferða­menn sækja í Air­bnb gist­ingu um þessar mund­ir, á sama tíma og fram­boð hót­elgist­ing­ar, einkum í Reykja­vík, hefur auk­ist mik­ið.

Stál í stál

Í kjara­við­ræð­unum hefur dregið til tíð­inda að und­an­förnu þar sem Starfs­greina­sam­band­ið, VR og Efl­ing eru ekki alveg sam­stíga í samn­inga­við­ræð­unum við atvinnu­rek­end­ur. Þetta hefur leitt til þess að VR og Efl­ing ganga nú í takti við Vil­hjálm Birg­is­son og félagið sem hann er í for­svari fyr­ir, Verka­lýðs­fé­lag Akra­ness. Þessi þrjú fyrr­nefndu félög hafa vísað kjara­deilu sinni við Sam­tök atvinnu­lífs­ins til rík­is­sátta­semj­ara. 

Ástæðan fyrir því að samn­ings­um­boð Starfs­greina­sam­bands­ins var aft­ur­kallað er tví­þætt. Ann­ars vegar að meiri­hluti for­manna SGS vildu ekki að VR og SGS mynd­uðu sam­eig­in­lega samn­inga­nefnd en það var mat þess­ara félaga að slíkt myndi „klár­lega styrkja samn­ing­stöð­una umtals­vert“, eins og sagði í til­kynn­ingu, enda hefði SGS og VR verið með um 75% félags­manna innan ASÍ á bak­við sig. 

Síð­ara atriðið laut að því að meiri­hluti Starfs­greina­sam­bands­ins vildi ekki vísa deil­unni til rík­is­sátta­semj­ara þrátt fyrir að Sam­tök atvinnu­lífs­ins „hafi ekki lagt neitt á borðið hvað lýtur að spurn­ing­unni um svig­rúm til launa­breyt­inga og því til við­bótar hefur skiln­ings­leysi stjórn­valda að þess­ari kjara­deilu verið algert og hafa þau engu svarað um þær kröfur sem verka­lýðs­hreyf­ingin gerir á stjórn­völd.“

Óhætt er að segja að mikil gjá sé á milli þeirra sem nú sitja við samn­inga­borð­ið, þegar kemur að kröf­um. Atvinnu­rek­endur telja að svig­rúmið til launa­hækk­ana sé á bil­inu 1 til 4 pró­sent, en for­ystu­fólk stærstu stétt­ar­fé­lag­anna hefur kynnt kröfu­gerð þar sem farið er fram á 20 til 30 pró­sent hækkun lægstu launa, og grunn­hækkun lægstu launa úr 300 þús­und í 425 þús­und. Auk þess hefur verið gerð krafa um mikla aðkomu stjórn­valda, meðal ann­ars með því að breyta skatt­kerf­inu þannig að það þjóni betur þeim sem lægstu launin hafa. Ragnar Þór Ing­ólfs­son, for­maður VR, hefur gagn­rýnt stjórn­völd harð­lega að und­an­förnu, fyrir að sýna kröfum verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar ekki meiri skiln­ing. 

Drífa Snædal, for­seti ASÍ, hefur hamrað á því í sínum mál­flutn­ingi, að besta leiðin til að koma til móts við það fólk sem lægstu launin hef­ur, sé að breyta skatt­kerf­inu. Í grein sem hún skrif­aði í Við­skipta­blað­ið, sem birt­ist á Þor­láks­messu, segir hún skýrt að skatt­kerfið sé það sem rýna þurfi í, til að bæta hag fólks­ins á gólf­inu. „Besta leiðin til að rétta kjör fólks og jafna þau er að breyta skatt­kerf­inu. Að mínu mati þarf kerfið ekki að vera ein­falt en það þarf að virka bæði sem tekju­öfl­un­ar­tæki og jöfn­un­ar­tæki. Alþýðu­sam­bandið hefur með óyggj­andi hætti sýnt fram á að skattar hafi hækkað hjá lægst laun­aða fólk­inu en lækkað hjá þeim sem hæstar hafa tekj­urnar ef litið er aftur um 30 ár. Þetta þarf að leið­rétta. Það er líka alger­lega óásætt­an­legt að ákveð­inn hópur í sam­fé­lag­inu sem rekur sitt eigið fyr­ir­tæki og skammtar sér fjár­magnstekjur í hærra hlut­falli en laun, geti fengið veru­legan skatta­frá­drátt þar sem fjár­magns­skattur er lægri en tekju­skatt­ur. Það má eng­inn vera stikk­frí þegar kemur að því að greiða í sam­eig­in­lega sjóði. Mitt mat er að vet­ur­inn framund­an ráð­ist af því hvort stjórn­völd komi með aðgerðir sem um munar í skatta- og hús­næð­is­mál­um. Nú þegar er hús­næð­is­hópur á vegum stjórn­valda að störfum sem skilar af sér í jan­úar en skatta­málin standa út af. Þessi tvö mál munu skipta sköpum fyrir jöfn­uð, jafn­rétti og sann­girni. Það er stjórn­valda ekki síður en atvinnu­rek­enda að mæta miklum vænt­ingum og kröfum um raun­veru­legar breyt­ing­ar,“ sagði Drífa.

Spjótin bein­ast að fast­eigna­mark­aðnum

Hús­næð­is­málin hafa verið mikið til umræðu að und­an­förnu í tengslum við kjara­við­ræð­ur. Miklar verð­hækk­anir á hús­næði hafa ein­kennt fast­eigna­markað á Íslandi und­an­farin fimm ár. Hápunkt­inum hefur vafa­lítið verið náð, í þeim efn­um, en fast­eigna­verð ­fer enn hækk­andi, sé horft til mæl­inga Þjóð­skrár Íslands. Á vor­mán­uðum 2017 mæld­ist árs­hækkun á hús­næði 23,5 pró­sent, en hún mælist nú um 4 pró­sent. 

Blikur eru á lofti á mark­aðn­um, þar sem búist er við því að um 5 þús­und nýjar íbúðir komi út á markað á næstu 18 mán­uð­um. Þetta gæti leitt til offram­boðs á mark­aðn­um, sem ætti þá að leiða til lækk­unar á fast­eigna­verði. En eitt af því sem óvissa er um er hversu mikið þarf að byggja til að skapa meira jafn­vægi á mark­aðn­um. Í nýlegri hag­sjá Lands­bank­ans var þetta gert að umtals­efni og bent á að ekki væri skýrt hversu mikil þörf væri fyrir hús­næð­is­upp­bygg­ing­u. 

Grein­end­um ber ekki saman um hversu mikið þarf að byggja, og þá væri einnig erfitt að segja til um hvernig þró­unin yrði á næst­unni, þegar kæmi að eft­ir­spurn eftir hús­næði. Mikið væri byggt á dýrum svæðum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, meðal ann­ars í mið­borg­inni, en eft­ir­spurnin væri frekar eftir ódýr­ari eign­um, og þá einkum litlum og með­al­stórum íbúð­um.

Verka­lýðs­hreyf­ingin hefur talað fyrir því að stjórn­völd eigi aðkomu að hús­næð­is­mál­un­um, og liðki meðal ann­ars fyrir því að staða leigj­enda batni og fyrstu kaup­enda sömu­leið­is.

Mögu­leiki á góðri lend­ingu

Þrátt fyrir að staða efna­hags­mála nú í byrjun nýs árs, sé um margt snúin þá eru for­sendur fyrir góðri lend­ingu, eftir mik­inn upp­gang síð­ustu ára, fyrir hendi. Sterk staða rík­is­sjóðs og fjár­mála­kerf­is­ins getur skipt miklu máli á næst­unni þar sem tölu­verð óvissa er um þróun mála á alþjóða­mörk­uð­um. Þá skiptir máli að vera með sterkar und­ir­stöð­ur. En alveg eins og hingað til í hag­sögu Íslands, þá er það útflutn­ing­ur, bæði á vörum og þjón­ustu, sem mun skipta sköpum fyrir Ísland.