Þessi staða mynd­aði það sem Ásgeir Jóns­son, seðla­banka­stjóri, tal­aði um sem Nýja Ísland, á hádeg­is­fundi í Kviku banka 29. októ­ber. Þar er við­var­andi afgangur af við­skiptum við útlönd og landið í reynd orðið að fjár­magns­út­flytj­anda. 

Gjald­eyr­is­forði Seðla­banka Íslands nemur um 800 millj­örð­um, og hann má nota til að halda stöð­ug­leika á gjald­eyr­is­mark­aði. Ásgeir hefur sjálfur talað um að Seðla­bank­inn eigi ekki að stjórna verð­inu á krón­unni gagn­vart erlendum mynt­um, heldur eigi það að mynd­ast á mark­aði og stjórn­ast af und­ir­liggj­andi þátt­um. Stór gjald­eyr­is­forði hjálpar til við að milda skamm­tíma­sveifl­ur, sem oft hafa verið ýktar í íslenskri hag­sögu eins og almenn­ingur á Íslandi þekkir vel. Hann er auk þess mik­il­vægur til að skapa traust og trú á fjár­mála­kerf­inu og efna­hags­um­hverf­inu í heild. 

Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, hefur haft það sem skýra stefnu - eins og Bene­dikt Jóhann­es­son, for­veri hans, að greiða niður skuldir hins opin­bera, helst hratt og örugg­lega. Skuldir hins opin­bera eru komnar niður í 30 pró­sent af lands­fram­leiðslu en hæst fóru þær upp undir 70 pró­sent af lands­fram­leiðslu skömmu eftir hrun­ið. Þá kúvent­ist staðan upp á við, en fyrir hrun var rík­is­sjóður næstum skuld­laus og heild­ar­skuldir hins opin­bera, það er ríkis og sveit­ar­fé­laga, voru á milli 10 og 15 pró­sent af lands­fram­leiðslu. Áætlun í fjár­málum rík­is­ins gerir ráð fyrir að rík­is­sjóður geti verið næstum búinn að ná þeirri stöðu eftir 3 til 4 ár. Þetta þótti fjar­stæðu­kennt fyrir tíu árum, að gæti orðið veru­leik­inn, og sýnir hversu miklar breyt­ingar hafa orðið á stöðu mála til hins betra á síð­ustu árum.

Fjár­lögin fyrir næsta ár gefa þó til kynna að hið opin­bera ætlar sér að styðja við við­spyrnu í efna­hags­líf­inu með opin­berum fram­kvæmd­um. Þar vegur þungt umfangs­mikil upp­bygg­ing sam­göngu­mann­virkja.

Atvinnu­leysi stígur en staðan mis­jöfn

Hið Nýja Ísland er þó ekki án áfalla. Það mikla högg sem fylgdi falli WOW air og þreng­ingum í ferða­þjón­ustu hefur haft mikil áhrif víða. Til dæmis hefur atvinnu­leysi auk­ist umtals­vert á Reykja­nesi, og þá einkum í Reykja­nes­bæ. Þar hefur átt sér stað mikil upp­bygg­ing á und­an­förnum árum, sam­hliða vext­inum í ferða­þjón­ustu, og því var sam­fé­lagið þar sér­stak­lega næmt fyrir miklum breyt­ingum í ferða­þjón­ust­unn­i. 

Atvinnu­leysi er nú mun meira á Reykja­nesi heldur en á land­inu öllu, og er það sam­bæri­leg staða og mynd­að­ist eftir hrun fjár­mála­kerf­is­ins. Atvinnu­leysi mælist tæp­lega 6,5 pró­sent en á land­inu öllu hefur það mælst 3,5 pró­sent und­an­farin miss­eri. Í Reykja­vík er það 3,94 pró­sent og hefur farið hækk­andi, sam­kvæmt upp­lýs­ingum sem Vinnu­mála­stofnun tekur sam­an. Í nágranna­sveit­ar­fé­lögum Reykja­víkur á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, er atvinnu­leysið heldur minna eða á bil­inu 2,5 til 3,2 pró­sent. 

Allt á fullu í Skaga­firði

Banka­menn segja þetta meðal ann­ars tengj­ast því að banka­kerfið hafi ekki náð að miðla betri vaxta­kjörum nægi­lega vel til heim­ila og fyr­ir­tækja, og það sé ekki síst vegna hárra skatta á banka. En við­mæl­endur Kjarn­ans í atvinnu­líf­inu og hjá stétt­ar­fé­lögum nefndu einnig að fyr­ir­tæki væru mörg hver að halda að sér hönd­um, og bíða og sjá hvernig þessi vetur mun teikn­ast fram. Veit­inga­geir­inn er t.d. að upp­lifa mikla erf­ið­leika víða, með lok­unum á veit­inga­stöðum og hag­ræð­ingu innan grein­ar­inn­ar, sem er nátengt sam­drætti í ferða­þjón­ust­u. 

En horf­urnar í ferða­þjón­ust­unni fyrir næsta ár þykja ekki svo slæmar - þrátt fyrir allt. Icelandair hefur glímt við for­dæma­lausa erf­ið­leika vegna kyrr­setn­ingar á 737 Max vél­un­um, eins og ítar­lega hefur verið fjallað um í frétta­skýr­ingum Kjarn­ans yfir langan tíma. Síð­asta upp­gjör félags­ins má túlka sem varn­ar­sig­ur. Ekki aðeins fyrir Icelandair heldur fyrir ferða­þjón­ust­una. Félagið til­kynnti um að annað sam­komu­lag við Boeing væri í höfn um bætur vegna kyrr­setn­ing­ar­inn­ar, sam­hliða því að til­kynna um 7,5 millj­arða hagnað á þriðja árs­fjórð­ungi eftir 11 millj­arða tapa á fjórð­ung­unum tveimur þar á und­an. Ekki eru þó öll kurl komin til grafar enn, þar sem óljóst er enn hvenær Max vél­arnar fá að fljúga aft­ur. 

Í umfjöllun Seattle Times, sem fjallað hefur ítar­lega um vanda Boeing, hefur komið fram að áætl­anir miði við að vél­arnar fái að fljúga í byrjun næsta árs. 

Margt þarf þó að ganga upp, ef svo á að verða. Opin­berar yfir­heyrslur í Banda­ríkja­ríkja­þingi, sem fóru fram í síð­ustu viku, komu skelfi­lega út fyrir Boeing en þing­menn bæði Repúblik­ana og Demókrata gagn­rýndu stjórn­endur félags­ins harð­lega fyrir að slá af kröfum um eft­ir­lit við fram­leiðslu­ferli, og spurðu ítar­lega út í hönn­un­ar­galla í vél­un­um, og hvernig hefði staðið á því að ekki hefði verið brugð­ist við áhyggjum starfs­manna Boeing þegar þeim var komið áleiðis til stjórn­enda.

Eins og kunn­ugt er var kyrr­setn­ingin sett á eftir tvö flug­slys þar sem 346 lét­ust í Indónesíu og Eþíóp­íu, 29. októ­ber í fyrra og 13. mars á þessu ári. Sam­kvæmt nið­ur­stöðu rann­sókn­ar­nefndar í Indónesíu var það galli í MCAS kerfi Max vél­anna, sem á að sporna gegn ofrisi, sem var orsökin fyrir slys­inu í Indónesíu. Allt bendir til þess að það sama hafi verið uppi á ten­ingnum í Eþíópíu en form­leg nið­ur­staða þar­lendra yfir­valda liggur ekki fyr­ir. Eitt af því sem var spurt um í yfir­heyrsl­unum í Banda­ríkja­þingi var hvernig stjórn­endur gætu sett fram áætl­anir um að koma vél­unum í loft­ið, ef nið­ur­stöður í rann­sóknum sem væru í gangi - sem eru þónokkrar, þar á meðal á vegum alrík­is­lög­regl­unnar FBI - væru ekki fyr­ir­liggj­andi. Þarf ekki að bíða eftir því að það liggi fyrir hvað gerð­ist? Þetta var eitt af því sem Dennis Mui­len­burg, for­stjóri, átti erfitt með að svara. 

Fyrir Ísland er þetta mikið hags­muna­mál, enda myndi aflétt­ing kyrr­setn­ingar - og upp­færsla á örygg­is­þáttum í Max vél­un­um, sem myndi tryggja öryggi þeirra - vera mik­ill léttir fyrir Icelandair og íslenska ferða­þjón­ustu. Bogi Nils Boga­son for­stjóri hefur sagt að starfs­fólk Icelandair hafi unnið afar vel úr erf­iðri stöðu, við að halda leiða­kerfi félags­ins gang­andi og þjón­ustu ásætt­an­legri í erf­iðum aðstæð­um. Hann hefur einnig sagt að Icelandair sé með alla mögu­leika til skoð­un­ar, til að styrkja flota félags­ins, eftir kyrr­setn­ingin dregst á lang­inn. Þar á meðal að taka Air­bus vélar inn í flot­ann, en ekk­ert slíkt hefur þó verið kynnt opin­ber­lega. 

Áhættu­þáttur

Ásgeir Jóns­son gerði stöðu ferða­þjón­ust­unnar að umtals­efni á fyrr­nefndum hádeg­is­fundi hjá Kviku, og sagði óvissu vera uppi um hvernig greinin myndi spjara sig á næst­unni. Þessi óvissa hefði mikil áhrif á Íslandi, til dæmis á fast­eigna­mark­aði og þró­unin á næstu miss­erum myndi fara mikið eftir því hvernig tæk­ist til. 

Eitt af því sem gerir henni erfitt fyrir eru vax­andi erf­ið­leikar á alþjóða­vett­vangi, sem þá dregur úr kaup­getu fólks til að ferð­ast langar leiðir - alla leið til Íslands jafn­vel. Varn­að­ar­orð hafa víða sést und­an­farin miss­eri, meðal ann­ars vegna hæga­gangs í heims­bú­skapnum sem rakin hefur verið til tolla­stríðs Banda­ríkj­anna og Kína og fleiri þátta. Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn hefur sagt að stjórn­völd - það er rík­is­stjórnir og seðla­bankar - verði að vera vak­andi og reyna að vinna gegn því að of mik­ill hæga­gangur skap­ist í heims­bú­skapn­um, þar sem slíkt geti verið hættu­legt í við­kvæmri stöðu alþjóða­stjórn­mála. 

Þessi óvissa í heims­bú­skapnum teygir sig að þessu leyti til Íslands, þar sem okkar litla hag­kerfi - langt frá mörk­uðum heims­ins - er veru­lega háð því að alþjóða­við­skipti gangi hratt og vel fyrir sig, og eft­ir­spurn á okkar helstu mark­aðs­svæðum hald­ist stöðug og helst vax­i. 

Bar­áttan um banka og eig­in­fjár­kröf­urnar

Eitt af því sem við­mæl­endur Kjarn­ans eru sam­mála um, að greini­legt sé að póli­tísk átök eigi sér nú stað - bæði bak við tjöldin og einnig nokkuð opin­ber­lega - þegar kemur að fjár­mála­kerf­inu og þróun þess. Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn vill flýta því að hefja sölu­ferli á eign­ar­hlutum rík­is­ins í banka­kerf­inu og hefur Bjarni Bene­dikts­son talað fyrir því að fljót­lega ætti að vera hægt að byrja ferlið með eign­ar­hluti í Íslands­banka. 

Eins og greint var frá í frétta­skýr­ingu Kjarn­ans fyrir viku, hefur meðal ann­ars verið rætt um það að það geti gerst með skrán­ingu bank­ans á mark­að, þar sem lít­ill hluti yrði seldur í fyrstu.

Stefnur stjórn­ar­flokk­anna eru ólíkar í þessum málum og ekki aug­ljóst að það muni takast á ná sátt um þessi mál á kjör­tíma­bil­inu. Auk þess er það ekki víst að það sé góður tími núna til að selja hlut í bönk­um, enda hefur áhugi á þeim ekki verið mik­ill. Hvorki á Íslandi né út í heimi. Eins og afleitur rekstur Arion banka, frá skrán­ingu hans á mark­að, ber með sér, er rekstr­ar­um­hverfi banka krefj­andi um þessar mund­ir. 

Þá eru einnig átök fyr­ir­sjá­an­leg um hvaða stefnu eigi að taka, þegar kemur að eft­ir­liti með bönk­un­um. Átökin gætu birst í því hver það verður sem ráð­inn verður næsti vara­seðla­banka­stjóri, sem hefur fjár­mála­stöð­ug­leika á sínu borði. Þar undir eru meðal ann­ars þættir eins og eig­in­fjár­kröfur banka og fleira, sem skiptir miklu máli fyrir rekstur og arð­greiðslu­getu banka. Tíu hafa sótt um starf­ið, en um þessar mundir eru umsækj­endur metnir áður en Katrín Jak­obs­dóttir for­sæt­is­ráð­herra skipar svo í starf­ið. Umsækj­endur eru Arnar Bjarna­­son, lektor og fram­­kvæmda­­stjóri, Ásdís Krist­jáns­dótt­ir, aðal­­hag­fræð­ingur og for­­stöð­u­­maður efna­hags­sviðs Sam­­taka atvinn­u­lífs­ins, Guð­rún Johnsen, hag­fræð­ing­­ur, Gunnar Jak­obs­­son, lög­­fræð­ing­­ur, Haukur C. Bene­dikts­­son, hag­fræð­ing­­ur, Jón Þór Sturlu­­son, aðstoð­­ar­­for­­stjóri Fjár­­­mála­eft­ir­lits­ins, Kristrún Heim­is­dótt­ir, lög­­fræð­ing­­ur, Óttar Guð­jóns­­son, fram­­kvæmda­­stjóri Lána­­sjóðs sveit­­ar­­fé­laga, Tómas Brynj­­ólfs­­son, skrif­­stofu­­stjóri í fjár­­­mála- og efna­hags­ráðu­­neyt­inu, og Yngvi Örn Krist­ins­­son, hag­fræð­ingur Sam­­taka fjár­­­mála­­fyr­ir­tækja.

Flestir við­mæl­enda Kjarn­ans sögðu að þrýst­ingur á til­slak­anir á þennan þátt væri mik­ill frá hlut­höfum Arion banka, þar sem það gæti hjálpað til við að greiða út tugi millj­arða úr bank­anum til hlut­hafa. Þau sjón­ar­mið heyr­ast einnig víða, að þær kröfur sem uppi eru á íslenska banka, varð­andi eig­in­fjár­stöðu, séu of háar þessi miss­erin og hamli því að þeir geti þjón­u­stað atvinnu­lífið bet­ur. Eig­in­fjár­hlut­föll íslenskra banka eru há í alþjóð­legum sam­an­burði, og hafa að með­al­tali verið á bil­inu 20 til 25 pró­sent und­an­farin tvö ár.

Miklir hags­munir eru í húfi fyrir almenn­ing þegar kemur að því að byggja upp fjár­mála­kerf­ið, en eins og staða þess er núna þá er það fremur óhag­kvæmt í alþjóð­legum sam­an­burði, og ríkið hefur mikið um það að segja sem eig­andi 80 pró­sent af heild­ar­um­fangi kerf­is­ins. Eignir íslenska banka­kerf­is­ins eru um 3.900 millj­arðar króna og eigið féð 620 millj­arð­ar, en 89 pró­sent eigna eru íslenskar og 11 pró­sent erlend­is. Þver­öf­ugt við það sem var fyrir hrun, auk þess sem það var þá næstum tíu sinnum stærra. Á papp­ír­unum að minnsta kosti.