Ég segi bara, reynum að koma út úr þessu öllu saman með Ísland í uppfærslu 2.0.“ Þetta sagði Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra, fyrir utan ráðherrabústaðinn fyrir viku síðan.
Þar var hann að tala um þær efnahagslegu aðgerðir sem grípa þurfi til vegna áhrifa kórónuveirunnar hérlendis, sem fyrir liggur að verða umfangsmeiri en sviðsmyndir gerðu ráð fyrir 21. mars, þegar ríkisstjórnin kynnti efnahagspakka sem hún sagði að væri „stærstu einstöku efnahagsaðgerðir sögunnar“.
„Það er engin spurning að efnahagslegu áhrifin af því sem er að eiga sér stað eru miklu meiri heldur en við sáum fyrir í upphafi marsmánaðar,“ sagði Bjarni í viðtalinu, sem var við Stöð 2, á þriðjudag í síðustu viku. Ef svartsýnustu spár um komur ferðamanna fyrir árið 2020 gangi eftir þá sé verið að horfa á mesta samdrátt á Íslandi í heila öld.
Í lok viku verður kynntur annar efnahagspakki til að bregðast við ástandinu eins og það blasir við nú.
En hvað verður í nýja „pakkanum“? Hvaða áherslur er ríkisstjórnin að fara að leggja áherslu á þar?
Aðgerðirnar sem kynntar voru 21. mars voru margskonar. Heildaráhrif þeirra voru sögð vera 230 milljarðar króna, en beinu nýju framlögin vegna hans voru líkast til um þriðjungur þeirrar upphæðar. Sumt þar voru verkefni sem þegar lágu fyrir, til dæmis í fjárfestingu, önnur miðuðu að því að fella niður gjöld sem væru hvort eð er ekki að fara að skila sér nema að litlu leyti, eins og afnám gistináttarskatts, og sum voru einfaldlega tekjuöflunarleiðir fyrir ríkissjóð, eins og það að heimila úttekt á séreignarsparnaði sem yrði þá skattlagður samhliða.
Stóru beinu aðgerðirnar snerust um hina svokölluðu hlutabótaleið, frestun opinberra gjalddaga, aukinnar fyrirgreiðslu fyrir fyrirtæki hjá banka viðkomandi og því að ráðast í fjárfestingarátak, aðallega í hefðbundnum innviðum sem útheima margar vinnumannahendur.
Fyrir liggur að sá aðgerðarpakki sem var kynntur í mars hafði fyrst og síðast þau áhrif til skamms tíma að gagnast fyrirtækjum sem voru að upplifa skyndilegt frost í tekjuöflun og þeim sem einfaldlega hafa ekki lengur verkefni til að leysa fyrir starfsfólkið sitt.
Það sést best að tæplega helmingur þeirra um 31 þúsund manns sem fyrir helgi höfðu sótt hafa um hlutabætur, þar sem Atvinnuleysistryggingasjóður greiðir allt að 75 prósent af launum þeirra fram til 1. júní, eru einstaklingar sem starfa við farþegaflutninga, í gisti- og veitingaþjónustu eða annarri ferðaþjónustu. Miðað við kostnaðarmat sem unnið var fyrir félags- og barnamálaráðuneytið vegna aðgerðarinnar, og Kjarninn hefur undir höndum, mun kostnaður hins opinbera vegna þessa verða vel á þriðja tug milljarða króna fram á núgildandi tímabili.
Aðrar lykilaðgerðir sneru að því að Seðlabanki Íslands afnam svokallaðan sveiflujöfnunarauka sem stóreykur svigrúm viðskiptabanka til að lána út fjármagn. Alls er það viðbótarsvigrúm metið á allt að 350 milljarða króna. Þá ætlaði ríkið sér að veita ábyrgðir til lánastofnana sem þær gætu svo nýtt til að veita svokölluð brúarlán á mjög lágum vöxtum. Þegar lög um framkvæmdina voru samþykkt hafði hámark ríkisábyrgðar á þessum lánum verið hækkuð upp í 70 prósent.
Þessi lán hafa enn ekki komið til framkvæmda vegna þess að ekki hefur verið gengið frá samkomulagi milli ríkisins og Seðlabankans um þau. Það samkomulag er þó í lokafrágangi og stefnt er að því að skrifa undir það á fimmtudag.
Aðgerðir fjármálastofnana hingað hafa því, samkvæmt upplýsingum Kjarnans, fyrst og síðast snúist um að frysta afborganir af lánum viðskiptavina. Stærri fyrirtæki, sem eiga í nánu og miklu samstarfi við bankann sinn eru þar betur sett en lítil og meðalstór fyrirtæki sem eru með litla eða jafnvel enga fyrirgreiðslu að jafnaði, en þurfa á henni að halda nú um stundir til að komast í gegnum það ástand sem skapast hefur vegna kórónuveirunnar.
Sviðsmyndir, jafnt um þróun mála innanlands, en ekki síður heildrænt í heiminum, eru mun svartari nú en þær voru í lok síðasta mánaðar. Helstu útflutningsgreinar Íslands: ferðaþjónusta, sjávarútvegur og ál (framleitt fyrir íslenska orku sem íslensk fyrirtæki selja) hafa allar orðið fyrir verulegu höggi vegna gríðarlegs samdráttar í neyslu og framleiðslu út um allan heim og þeim ferðatakmörkunum sem eru í gildi vegna baráttunnar við COVID-19.
Fyrir liggur að ekki verður hægt að reikna með mörgum, ef einhverjum, erlendum ferðamönnum hingað til lands í ár. Ef ferðatakmörkunum verður aflétt á næstu mánuðum, og ef ferðamenn sýna vilja til að ferðast strax í kjölfarið, mun það verða óvæntur bónus.
Stjórnvöld telja að ef svartsýnustu spár gangi eftir varðandi komur ferðamanna fyrir þetta ár þá muni Ísland upplifa mesta samdrátt sem landið hefur orðið fyrir í heila öld. Ljóst er að sá samdráttur verður mun meiri en sá 4,8 prósent samdráttur sem Seðlabanki Íslands kynnti sem svörtustu sviðsmynd sína á blaðamannafundi 25. mars síðastliðinn.
Alls eru yfir 50 þúsund manns annað hvort atvinnulaus eða á hlutabótum, sem er um fjórðungur alls íslensks vinnumarkaðar. Búist er við því að uppsögnum muni fjölga til muna í þessum mánuði.
Ráðamenn hafa áttað sig á því að það þarf að stórauka skuldir hins opinbera til að takast á við fyrirliggjandi ástand. Vegna þessa hefur Seðlabanki Íslands til að mynda þegar ákveðið að ráðast í magnbundna íhlutun, sem felur í sér heimild bankans til að kaupa ríkisskuldabréf á eftirmarkaði fyrir allt að 150 milljarða króna. Það er gert til þess að hafa bein áhrif á langtímakröfur á þau bréf, til lækkunar. Á mannamáli þýðir þetta að ríkið mun fá lægri vexti á skuldabréfin sem það þarf að gefa út.
Ráðherranefnd um efnahagsmál fundaði í gær um næsta aðgerðarpakkann og hann verður kynntur í vikulok. Pakkinn mun taka mið af því hvernig samkomuhöftum verður aflétt út sumarið, en í dag var greint frá því að lítið skref verði stigið í þeirri afléttingu 4. maí næstkomandi. Enn verða þó ferðatakmarkanir til og frá landinu til 15. maí hið minnsta.
Fyrsti aðgerðarpakkinn var almennur. Sá pakki sem kemur næst verður með sértækari aðgerðum fyrir ákveðnar tegundir atvinnustarfsemi. Auk þess má búast við því að í honum verði að finna aðgerðir sem muni nýtast heimilum landsins, til dæmis í húsnæðismálum. Þá verða í honum aðgerðir sem hjálpa eiga litlum fyrirtækjum sem þurftu að loka vegna sóttvarnarráðstafana, einyrkjum sem hafa ekki getað sinnt vinnu sinni og námsmönnum, en stór hluti þeirra mun ekki geta gengið að sumarstörfum vísum.
Aðgerðirnar gætu líka verið innlegg í viðræður aðila vinnumarkaðarins um að verkalýðshreyfingin samþykki leiðir til að draga úr kostnaði fyrirtækja, að minnsta kosti til skamms tíma, undir því yfirskini að verja störf. Hingað til hafa slíkar viðræður ekki skilað árangri, en meðal annars hefur verið rætt um að fresta launahækkunum eða að minnka mótframlag atvinnurekenda í lífeyrissjóði tímabundið.
Hlutabótaleiðin verður án efa framlengd í einhverju formi fram yfir 1. juní. Skilyrði fyrir því hverjir geta nýtt sér hana verða hins vegar aðlöguð að breyttum veruleika. Til að byrja með voru þau höfð mjög víð, en verða líkast til þrengri til framtíðar.
Fyrirliggjandi er að sum fyrirtæki sem settu starfsfólk á hlutabótarleiðina fyrir síðustu mánaðamót munu einfaldlega segja upp fólki fyrir þau næstu, þar sem að leiðin gengur út á að fyrirtækin greiði áfram 25 prósent af launum. Ef ekki er líkindi til þess, samkvæmt sviðsmyndum, að fyrirtækin opni aftur t.d. út árið þá munu þau líkast til ekki vilja greiða þann kostnað áfram.
Stjórnvöld munu líka frekar vilja nýta framlag sitt til að viðhalda ráðningarsambandi milli atvinnurekenda og launþega í að niðurgreiða störf hjá fyrirtækjum sem eru lífvænleg til lengri tíma.
Sigurður Ingi Jóhannsson, samgöngu- og sveitarstjórnarráðherra og formaður Framsóknarflokksins, talaði á Alþingi í dag um að leggja þyrfti aukna áherslu á matvælaframleiðslu hérlendis og að skoða þyrfti tollamál í því samhengi, meðal annars aukna tollvernd. Þá talaði hann fyrir því að raforkukostnaður garðyrkjubænda yrði lækkaður og að hvatt yrði til frekari innanlandsneyslu á næstu mánuðum. Telja verður líklegt að Sigurður Ingi hafi ekki slegið á þessa strengi nema hann hafi fullvissu um að þessi mál, sem eru pólitísk afar mikilvægt Framsóknarflokknum sem er með sterkt bakland í landbúnaði, muni rata inn í næsta aðgerðarpakka.
Þá hefur verið í umræðunni að fara þá leið sem til að mynda hefur verið farin í Danmörku, þar sem stjórnvöld hafa ráðist í að greiða út beina styrki til fyrirtækja sem sitja uppi með fastan kostnað á borð við húsaleigu en geta ekki staðið undir honum. Sú leið eru þó umdeild hérlendis sem víðar.
Í munnlegri skýrslu sinni um um áhrif COVID-19 faraldursins og um viðbrögð stjórnvalda við þeim áhrifum á Alþingi í dag sagði Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra að í öllum kreppum felist möguleikar. „Við höfum tækifæri til að byggja hér upp á sviði nýsköpunar, rannsókna og þróunar,“ sagði Katrín og bætti við að mögulega myndi faraldurinn virka eins og „hraðall fyrir fjórðu iðnbyltinguna“ þar sem væntanlegar breytingar myndu ganga yfir hraðar.
Í ræðu sinni við sama tilefni sagði fjármála- og efnahagsráðherra að hann yrði að vera hreinskilinn og segja að það yrði ekki hægt að lofa öllum að komast efnahagslega skaðlausum úr þessu ástandi. „Það er útilokað.“ Bjarni hefur áður talað á sömu nótum og forsætisráðherra gerði í dag og sagt að Ísland ætti að gera ráðstafanir til að undirbúa mikla sókn þegar ástandinu lýkur. Þær ráðstafanir eigi að tryggja meiri afköst, framleiðni og samkeppnishæfni landsins.
Viðmælendur Kjarnans eru flestir sammála um að í því felist meðal annars að gripið verði til umfangsmeiri aðgerða til að styðja við ýmiskonar nýsköpun. Viðmælendur Kjarnans í atvinnulífinu segja að á meðal tillagna sem rætt hafi verið um við stjórnvöld séu að fyrirliggjandi úrræði á borð við hlutabótaleiðina og frestun á skattgreiðslum verði látin ná yfir sprotafyrirtæki og að endurgreiðslur, til dæmis vegna rannsóknar og þróunar, verði hækkaðar verulega.
Tilgangurinn verður að styðja við starfsemi sem getur verið arðbær til frambúðar, þótt hún sé það ekki endilega í dag.
