„Þetta sjá menn strax haustið 2008, en það er ekki fyrr en haustið 2010 sem við fórum að sjá, til dæmis í ung­linga­deild­inni þar sem ég var að kenna, stór­aukn­ingu á hegð­un­ar­vanda­mál­um, vímu­efna­vanda­málum og alls kyns aga­vanda­málum sem fylgja því aug­ljós­lega að það eru erf­ið­leikar á heim­il­un­um; langvar­andi atvinnu­leysi, fjár­hags­erf­ið­leikar eða ann­að. Þetta eru bara áhrifin á börn­in. Við þekkjum síðan áhrifin á þau full­orðnu, sem eru einnig mjög alvar­leg. Við höfum séð það til dæmis í langvar­andi atvinnu­leysi að það eykst hlut­fall þeirra, í kyn­slóðum sem fara í gegnum svona, sem ekki ljúka lang­skóla­námi. Við sjáum stór­aukn­ingu á and­legum og lík­am­legum heilsu­far­s­vanda­mál­um. Við sjáum aukn­ingu á sjálfs­víg­um, og það eru alls konar svona hlutir sem hafa áhrif á heilu kyn­slóð­irnar og ekki síst þær kyn­slóðir sem eru að vaxa úr grasi á þessum tíma,“ segir Jóhann­es.

Hann segir að honum þyki skrítið að þessir hlutir hafi ekki verið teknir inn í það sviðs­mynda­mat sem liggur til grund­vallar hertum aðgerðum á landa­mær­um.

„Mér finnst það ótrú­leg ein­földun þegar menn leggja það upp að þetta sé bara eitt­hvað greiðslu­jöfn­uð­ar­reikn­ings­dæmi, þar sem menn sjá bara hvað fer út og hvað fer inn og að það séu miklir hags­munir í því fólgnir að við getum gert hvað sem okkur sýn­ist hérna inn­an­lands eins lengi og við lokum landa­mær­un­um. Það er alveg aug­ljóst að það er bara vondur kostur til jafns við aðra vonda kosti. Það er eng­inn góður kostur í stöð­unni, það hefur bara ann­ars konar slæm áhrif,“ segir Jóhannes Þór, en Sam­tök ferða­þjón­ust­unnar hafa eins og fleiri kallað eftir því að efna­hags­leg áhrif val­kosta í sótt­varna­málum verði metin með ítar­legri hætti. Starfs­hópur hefur verið skip­aður undir stjórn Más Guð­munds­sonar fyrr­ver­andi seðla­banka­stjóra, til að gera nákvæm­lega það.

Ein­hver við­spyrna verði að nást næsta vor

Sem áður segir telur Jóhannes Þór að ferða­þjón­ustan þurfi að kom­ast á lapp­irnar sem fyrst til þess að tjónið af kór­ónu­veiru­far­aldr­inum verði sem minnst fyrir íslenskt sam­fé­lag í heild sinni. Til þess að það sé mögu­legt þurfi fyr­ir­tækin hins vegar að lifa af vet­ur­inn, sem lítur hreint ekki vel út. Staðan er þung og það er ekki sjálf­gefið að vænt­ingar Sam­taka ferða­þjón­ust­unn­ar, um að ekki færri 60 pró­sent fyr­ir­tækja í grein­inni verði áfram starf­andi að ári, ræt­ist.

„Við sáum það strax hér í vor að þetta yrði staða sem yrði erfitt að kom­ast til baka úr og myndi hafa mikil áhrif inn í vet­ur­inn. Við gerðum í raun­inni strax ráð fyrir því að næstu 12 mán­uði, fram að næsta vori, yrðu fyr­ir­tækin að stórum hluta tekju­laus eða mjög tekju­lít­il. Hjá mörgum þeirra skap­að­ist í raun strax nei­kvæð staða, eins og hjá ferða­skrif­stofum sem þurftu að fara að end­ur­greiða gríð­ar­lega mikið í miðri lausa­fjár­kreppu. Þetta þýddi það að í okkar sam­tölum við stjórn­völd lögðum við mikla áherslu á að aðgerðir stjórn­valda horfðu til þess að fyr­ir­tækin gætu haldið sér á lífi. Þegar tekj­urnar eru engar þarf að minnka kostn­að­inn og það er hægt að gera það með kannski tvennum hætti. Það er hægt að minnka launa­kostn­að­inn, með því að segja upp fólki, sem er hér á landi alltaf stærsti kostn­að­ar­lið­ur­inn. Svo er hægt að koma ein­hvern­veg­inn til móts við fastan kostn­að,“ segir Jóhannes og bætir við að í löndum eins og Dan­mörku, Nor­egi og Þýska­landi hafi stjórn­völd ráð­ist í að greiða fast­kostn­að­ar­styrki í meiri mæli en hér. 

„Hér var ekki farin sú leið nema með hinum svoköll­uðu lok­un­ar­styrkj­um, en við lögðum áherslu á það í þessu sam­tali að við fengjum aðgerðir sem gerðu okkur kleift að lækka kostnað og þar með til dæmis er kannski þessi leið um styrk til greiðslu launa á upp­sagn­ar­fresti, sem gerði ráð fyrir að fyr­ir­tæki gætu minnkað starfs­manna­fjöld­ann, dregið úr launa­kostn­aði eins og mögu­legt væri og lagst í híði inn í vet­ur­inn, farið inn í hann sem hálf­gerð skel,“ segir Jóhann­es. Hann bætir við að mik­il­vægt sé að hafa í huga að þrátt fyrir að fyr­ir­tæki fái tæki­færi til að leggj­ast í híði séu þau enn með kostnað sem þurfi að mæta þrátt fyrir að tekjur séu eng­ar.

„Þú skilur ekki bara hvala­skoð­un­ar­bát­inn eftir í höfn­inni og kemur svo og vitjar hans ein­hvern­tím­ann í maí. Þú þarft að halda tæk­inu við og klappa því yfir vet­ur­inn og til þess þarftu að hafa ein­hvern í vinnu, sem hefur kunn­áttu á því. Þú þarft að vera með umsjón­ar­mann yfir fast­eign­um; þú þarft að vera með svona fólk í vinnu þótt þú legg­ist í híð­i,“ segir Jóhannes og nefnir einnig að það þurfi fólk í vinnu yfir vet­ur­inn til þess að und­ir­byggja næsta sum­ar, eigi ferða­þjón­ustan að ná vopnum sínum á ný.

„Tökum sem dæmi klass­ískt fyr­ir­tæki á Íslandi, sem er með hóp­ferða­bíla og ferða­skrif­stofu sem selur hóp­ferð­ir. Ef þetta fyr­ir­tæki er ekki með fólk í vinnu yfir vet­ur­inn að selja ferðir fyrir næsta sum­ar, þá kemur eng­inn til þeirra. Það þarf að vera með fólk í sölu og mark­aðs­starfi sem er að und­ir­búa verð­mæta­sköpun næsta árs. Ef að þessu fólki er öllu sagt upp þá er fyr­ir­tækið í raun bara að byrja á núll­inu í maí. Svona er þetta í öllum brans­an­um, við erum alltaf að selja fram fyrir okk­ur,“ segir Jóhann­es. 



Hann bætir við að mik­il­vægt sé að grunn­þekk­ingin í grein­inni tap­ist ekki, hvort sem það séu sér­fræð­ingar í mark­aðs- og sölu­starfi eða leið­sögu­menn með afburða­þekk­ingu á íslenskri nátt­úru.

Fjölda­gjald­þrot blasa við

Jóhannes segir að alveg frá því á vor­mán­uðum hafi verið ljóst að fjöldi ferða­þjón­ustu­fyr­ir­tækja yrði gjald­þrota. „Það bara liggur í augum uppi þegar við förum í gegnum svona storm, svona djúpa kreppu og það er að ger­ast út um allan heim.“

Hann segir að mark­mið Sam­taka ferða­þjón­ust­unnar sé, og að hann telji að stjórn­völd ættu einnig að hafa það að mark­miði í ljósi mik­il­vægis ferða­þjón­ustu fyrir þjóð­ar­bú­ið, að halda eins stórum hluta af hinum líf­væn­lega hluta ferða­þón­ust­unn­ar, „þeim fyr­ir­tækjum sem voru skyn­sam­lega rek­in, voru ekki í vand­ræðum fyr­ir­fram og svo fram­veg­is,“ á lífi og mögu­legt er.

„Það er nauð­syn­legt að halda 60 pró­sent af brans­anum á lífi til þess að geta tekið end­ur­reisn­ina, því ef það fer að sax­ast á þessa pró­sentu og það verði bara 40 pró­sent af fyr­ir­tækj­unum á lífi, eða 30 pró­sent, þá verður end­ur­reisnin hæg­ari, því þá verður fólkið farið úr grein­inni, við­skipta­tengslin horf­in. Það verða alltaf til ný fyr­ir­tæki, en þeim gengur betur að fara af stað ef þau hafa eldri fyr­ir­tæki til að vinna með. Þannig er ferða­þjón­ustan keðja, þar sem að menn þurfa alltaf að vinna sam­an. End­ur­reisnin og við­spyrnan upp úr þessum kreppu­dal, hún byggir svo­lítið á því að þessi kvika atvinnu­grein geti náð vopnum sínum sem hrað­ast aft­ur. Með því getum við tak­markað vanda­málin sem fylgja krepp­unni óhjá­kvæmi­lega, eins og atvinnu­leysi, stór­kost­legan vanda í fjár­hag heim­il­anna og svo­leiðis hluti, sem við þekkjum því miður allt of vel fyrir of skömmu síð­an,“ segir Jóhannes Þór.

Sam­tök ferða­þjón­ust­unnar eru nú að und­ir­búa könnun á meðal félags­manna sinna á því hvernig vet­ur­inn líti út og hversu hátt hlut­fall fyr­ir­tækj­anna í ferða­þjón­ustu telji sig lifa af. Jóhannes býst við því að mörg gjald­þrot verði í grein­inni í nóv­em­ber, því það sé venju­lega þá sem pen­ing­arnir eru búnir eftir sum­arið hjá ferða­þjón­ustu­fyr­ir­tækj­um.

Kallað eftir kríteríu

Jóhannes Þór segir að það sé ljóst að orð­spor íslenskrar ferða­þjón­ustu hafi beðið hnekki þegar stjórn­völd tóku ákvörðun með fjög­urra daga fyr­ir­vara um að allir sem hingað kæmu þyrftu að fara í sótt­kví í 4-5 daga við kom­una. Hann kallar eftir því að stjórn­völd setji fram ein­hver við­mið sem þurfi að upp­fyll­ast til þess að þessu verði breytt, varð­andi þróun far­ald­urs­ins hér inn­an­lands og í öðrum lönd­um.

„Í aðra rönd­ina segja menn að ætl­unin sé að þetta sé í sífelldri end­ur­skoð­un,“ segir Jóhann­es, en bætir við að á hinn bóg­inn verði að horfa raun­hæft á stöð­una.

„Raun­hæfnin er ann­ars vegar þannig að þegar menn hafa einu sinni fært rök fyrir því að það þurfi að gera þetta svona, þá hlýtur maður að velta upp þeim spurn­ingum hvernig aðstæður bæði hér á landi og í ver­öld­inni þurfa að verða til þess að geta farið til baka úr þeirri rök­færslu og sagt: „Núna þurfum við þessa ekki leng­ur.“

„Við þurfum að fá skýr svör um það. Við þurfum að hafa ein­hverja kríteríu hérna fyrir framan okkur eins og ferða­mála­ráð­herra hefur bent á. Við getum horft til Nor­egs í þessu sam­hengi þar sem menn vita bara hvað þarf til að lönd fari á rauða list­ann og menn vita líka hvað þarf til að lönd fari af hon­um. Eitt af vanda­mál­unum við þessa ráð­stöfun er að það eru engin tíma­mörk. Hún er ótíma­bundin [...] og þetta hefur leitt til þess að ferða­menn vita ekk­ert hvað er framund­an. Þannig að á meðan þetta rík­ir, þetta ástand, og ekki er búið að lýsa því yfir hvað menn ætla að gera í fram­hald­inu eða við hvað sé miðað til að breyt­ingar geti átt sér stað, þá mun eng­inn bóka sér ferð til Íslands.“

Hann segir sam­starfs­að­ila íslenskrar ferða­þjón­ustu á erlendum vett­vangi hvorki skilja upp né niður í ákvörðun stjórn­valda um hertar aðgerðir á landa­mær­um. Margir séu „tölu­vert skúffaðir núna, yfir því sem þeir sjá bara sem geð­þótta­á­kvörðun íslenskra stjórn­valda.“

„Flug­fé­lög, sem voru byrjuð og búin að leggja í tölu­verðan kostnað við að hefja flug hingað aft­ur, því það kostar gríð­ar­lega pen­inga að koma slíku af stað aftur því fyrstu flugin eru alltaf hálf­tóm í aðra átt­ina. Ferða­skrif­stofur erlendis sem voru búin að leggja tölu­verða vinnu í að koma Íslands­ferðum af stað aftur og jafn­vel selja núna inn í haust­ið, þær þurfa nú að end­ur­greiða þær ferð­ir, sam­kvæmt Evr­ópu­lög­gjöf­inni. Þetta hefur haft mjög nei­kvæð áhrif á traust þess­ara við­skipta­að­ila okkar gagn­vart Íslandi sem áfanga­stað og íslenskum stjórn­völd­um. Þessir aðilar segja við okkur í sam­töl­u­m:  „Hvernig get ég treyst því, að þó að þessu verði breytt, að því verði ekki bara breytt aftur eftir tvær vik­ur?“

Ég held að það sé eitt­hvað sem stjórn­völd verði að gera til þess að gefa okkur ein­hvern fyr­ir­sjá­an­leika inn í tíma­bilið núna framund­an, sér­stak­lega fyrir vorið, eftir ára­mót. Ég held því miður að eins og staðan sé í dag séum við búin að tapa mögu­leikum ferða­þjón­ust­unnar fram að ára­mót­um. Fyr­ir­tækin munu ekki sjá sér neinna ann­arra kosta völ en að segja upp nán­ast öllu því fólki sem þau voru búin að end­ur­ráða, ætl­uðu að end­ur­ráða eða sáu fram á að geta verið með inn í vet­ur­inn. Það þýðir að fyr­ir­tæki úti á lands­byggð­inni munu segja upp og loka fyrr heldur enn ætlað var. Það þýðir líka að það verður minni þjón­usta í boði fyrir þá sem ætla að koma hing­að,“ segir Jóhannes Þór. 

Umræðan „svo­lítið ein­feldn­ings­leg“

Hann segir að honum hafi þótt umræða síð­ustu vikna um hags­muni ferða­þjón­ust­unnar ann­ars vegar og svo hags­muni sam­fé­lags­ins af því að lág­marka hætt­una á að smit ber­ist inn í landið með hertum aðgerðum á landa­mærum hafa verið „svo­lítið ein­feldn­ings­leg.“

„Því hefur verið stillt upp á köflum þannig að þú sért með í annarri hend­inni hags­muni ferða­þjón­ust­unn­ar, sem sé eitt­hvað svona óáþreif­an­legt, og svo hags­muni sam­fé­lags­ins í hinni hend­inni – eins og þetta sé eitt­hvað óteng­t,“ segir Jóhannes Þór.

„Þú getur ekki talað um hags­muni ferða­þjón­ust­unnar án þess að tala um hags­muni sam­fé­lags­ins um leið. Hags­munir ferða­þjón­ust­unnar eru í raun­inni þeir að halda 25 þús­und manns í vinnu. Að ná inn tekjum sem hafa haldið fyr­ir­tækjum á lífi sem hafa staðið undir hátt í 40 pró­sent af verð­mæta­sköpun þjóð­ar­innar í gjald­eyri und­an­farin ár. Hags­munir sam­fé­lags­ins eru að þessi atvinnu­grein geti haldið áfram að standa undir einum þriðja af öllum inn­flutn­ingi vöru og þjón­ustu til lands­ins, eins og í fyrra,“ bætir hann við og segir það segja sig sjálft að þegar ferða­þjón­ustan taki dýfu hafi það áhrif á allt.

„Nú hefur verið talað um að þar sem við séum ekki að fara til útlanda og það dragi úr ferða­þjón­ustu og við eyðum frekar pen­ingum hérna inn­an­lands og það komi þá á móti þeim pen­ingum sem ferða­þjón­usta dregur inn. Það er alveg rétt sko, en í hvað eyðum við pen­ingum hér inn­an­lands? Við eyðum pen­ingum í þjón­ustu inn­an­lands og við eyðum pen­ingum í vör­ur, en stór hluti af vör­unum og jafn­vel þjón­ust­unni er inn­flutt og fyrir inn­flutta vöru þarf að greiða fyrir með gjald­eyri. Sá gjald­eyrir hefur að þriðj­ungi orðið til hjá ferða­þjón­ust­unni und­an­farin ár. Það segir sig sjálft að þegar gjald­eyr­is­sköp­unin minnkar þá verður minna til af gjald­eyri til að við­halda inn­an­lands­mark­aðn­um. Það segir sig líka sjálft að þegar 25 þús­und manns missa atvinn­una, eða stór hluti þeirra, og þá er ég ekki að tala um þá sem hafa óbein og afleidd störf af ferða­þjón­ustu þó þau séu ekki í sam­skiptum við ferða­mennina á hverjum degi, þar má nefna bak­arí, hreins­an­ir, þvotta­hús, hár­greiðslu­stofur og alls kon­ar, þá hefur það áhrif á alla virð­is­keðj­una og það hefur líka áhrif á það að þegar fólk missir vinn­una og er eins og núna, við erum að fara inn í vetur þar sem við verðum að öllum lík­indum með um 30 þús­und manns atvinnu­laus, þá hefur það áhrif á inn­lendu eft­ir­spurn­ina. Þetta spilar allt sam­an. Þú ert ekki með eina atvinnu­grein sem er bara í ein­hverri búbblu ein­hvers­stað­ar, hvort sem það er ferða­þjón­usta eða sjáv­ar­út­vegur eða eitt­hvað ann­að,“ segir Jóhannes Þór.

Stjórn­völd skýr þar til fyrir nokkrum vikum

Jóhannes Þór seg­ir, spurður um stöð­una í stjórn­málum og hvort hann telji að sátt hafi verið um þá ákvörðun að herða aðgerðir á landa­mærum, að rík­is­stjórnin sé ekki í öfunds­verðri stöðu. Í vor hafi sam­fé­lagið þjappað sér saman um að takast á við ógn­ina af veirunni og því áfalli sem fylgdi, en nú sé aðeins frá liðið og rík­is­stjórnin hafi þurft að taka ákvarð­anir sem eðli­legt sé að mis­mun­andi skoð­anir ríki um.

„Mark­miðið er kannski líka orðið aðeins loðn­ara en það var í vor, þegar við ætl­uðum að fletja út kúr­f­una. Núna erum við kannski ekki alveg með það á hreinu hvað mark­miðið er með aðgerð­un­um; er það að halda land­inu alveg veiru­fríu eða er það til þess að menn­ing­ar-, lista- og mennta­lífið í lagi eða er það til að passa að heil­brigð­is­kerfið lendi ekki í vanda, eða er það allt þrennt? Það flækir málið og ég held að hin póli­tíska umræða verði fljót­lega mjög snörp á þing­velli, en mín upp­lifun er sú að stjórn­völd hafi verið nokkuð skýr og sam­stíga, þar til núna fyrir kannski tveimur vikum síð­an, þar sem mín upp­lifun var að það væri kannski ekki alveg jafn skýr sam­eig­in­leg sýn á það hvaða leið ætti að fara, enda má kannski segja að það hafi verið margir kostir „pres­enterað­ir“ fyrir stjórn­mála­menn­ina að velja úr,“ segir Jóhannes Þór.

Hann bætir því við að í kjöl­farið þyki honum rík­is­stjórnin þó hafa verið skýr í nálgun sinni, en að koma verði í ljós hvernig það þró­ist.

„Ég held að þetta hafi verið erfið ákvörðun fyrir rík­is­stjórn­ina og ég öfunda þau ekk­ert af því hlut­verki að þurfa að taka svona ákvarð­an­ir, en þetta er það sem fólk er kosið til og þau hafa þá þann kaleik að ber­a.“