Kjarn­inn end­­­ur­birtir nú valda pistla Borg­þórs Arn­gríms­­­sonar sem sam­hliða eru gefnir út sem hlað­varps­þætt­­­ir. Frétta­­­skýr­ingar Borg­þórs njóta mik­illa vin­­­sælda og sú sem er end­­­ur­birt hér að neðan var upp­­­haf­­­lega birt þann 14. febr­úar 2021.

Svíar eru óum­deil­an­lega stór­þjóðin í hópi Norð­ur­land­anna. Þeir eru fjöl­mennast­ir, Vol­voinn er sænskur eins og Gustavs­berg og Abba. Svo er það IKEA og Astrid Lind­gren, Stig Lars­son og Ing­mar Berg­man. Allt þetta og ótal­margt annað sam­ein­ast í þessu nor­ræna stór­veldi: Sví­þjóð. Danir með H.C And­er­sen, Arne Jac­ob­sen og Mads Mikk­el­sen, Norð­menn með Edvard Munch, Hen­rik Ibsen og Hol­men­kollen, Finn­arnir með Jean Sibeli­us, Kalevala og Múmínálf­ana og við Íslend­ingar með Hall­dór Lax­ness, Björk og Sig­ur­rós, höfum ekki roð við Sví­um. Þeir eru stærstir og mestir okkar í norðr­in­u. 

Svíar og orð­sporið 

Á einu sviði eru Svíar þó ekki óum­deildir Norð­ur­landa­meist­ar­ar, þeir hafa sjaldan verið taldir sér­stakir snill­ingar á sviði mat­ar­gerð­ar. Margir Íslend­ingar sem dvalist hafa í Sví­þjóð, einkum kannski sem náms­menn, þekkja vel korv, sænsku pyls­una. Korv var á 18. öld kallað fátækra­mat­ur, ástæðan sú að pyls­urnar voru ódýr­ar. Uppi­staðan í pyls­un­um, sem oft­ast eru reykt­ar, er hakkað kjöt, iðu­lega feitt. Efn­aðra fólk vildi sjaldn­ast leggja sér korv til munns og það orð­spor fylgdi pyls­unum lengi.

Í upp­skrifta­bók sem notuð var í höll Svía­kon­ungs á löngum valda­tíma Gustavs V, 1907- 1950, eru 400 upp­skrift­ir, meðal þeirra er engin sem gerir ráð fyrir korv. Í könnun sem gerð var árið 1976 kom fram að korv væri mun oftar á borðum lág­launa­fólks en þeirra betur laun­uðu. En korv er ekki bara eitt­hvað eitt, til eru fjöl­margar bækur fyrir þá sem vilja spreyta sig á pylsu­gerð­inni og enn fleiri upp­skrifta­bæk­ur. 

Hér á undan var nefnt að Svíar hafi ekki verið taldir til snill­inga í mat­ar­gerð. Það er vita­skuld alhæf­ing. Í Stokk­hólmi eru til dæmis 13 svo­nefndir Michelin veit­inga­stað­ir, staðir sem kom­ast á blað í þekkt­ustu bók í heimi, á sínu sviði: Michelin Guide. Þótt sú bók sé ekki óbrigðul er hún leið­ar­vísir og veit­inga­staðir sem hljóta náð fyrir augum Michelin hreykja sér af því í aug­lýs­ing­um. Við Íslend­ingar getum ekki hreykt okkur hátt í þessum efn­um, höfum ein­ungis einu sinni kom­ist á blað í stjörnu­gjöf Michel­in.

Derr­ingur í Dönum

Danir gera gjarna grín að Svíum þegar talið berst að mat og mat­ar­gerð. Fussa og sveia yfir sænska korvinu sem að þeirra mati stenst ekki sam­an­burð við dönsku pyls­urn­ar, og súr­síld­inni (sur­strömn­ing) fúlsa þeir við. Sænsku kjöt­boll­urnar segja Danir ekki jafn­ast á við hinar dönsku frika­dell­er, að maður nefni nú ekki smur­brauð­ið. Það jafn­ast ein­fald­lega ekk­ert á við ekta danskt „smør­rebr­ød“, að mati Dana sjálfra.

Hér skal eng­inn dómur lagður á slíkt, en svo mikið er víst að þegar minnst er á danskan mat eru það pyls­urn­ar, pur­u­steikin og smur­brauðið sem fyrst kemur upp í hug­ann. Danir telja sig sem sagt lítið þurfa til ann­arra að sækja þegar matur er ann­ars veg­ar. 

Bolla bolla

Í bók­inni „Koge­bog for smaa Hus­holdn­inger“ sem kom út árið 1837, og er sögð fyrsta mat­reiðslu­bók sem út kom í Dan­mörku, ætluð almenn­ingi er upp­skrift að því sem höf­undur kall­aði „fastelavns­boll­er“. Hrá­efnið í þessum bollum er hveiti, rús­ín­ur, app­el­sínu­börk­ur, kar­dimommur og creme (eins og það er orð­að). Orðið fastelavn þýðir föstu­inn­gang­ur, en upp­haf föst­unnar sjálfrar mið­að­ist við mið­viku­dag 40 dögum fyrir páska (á ösku­deg­i). 

Föstu­inn­gang­ur­inn, fastelavn, er sem sé mánu­dag­ur, bollu­dag­ur. Sið­ur­inn að baka brauð í til­efni dags­ins, fastelavns­boll­er, er tal­inn hafa borist til Dan­merkur frá Þýska­landi og svo frá Dönum til Íslands, seint á 19. öld.  Hér á landi voru boll­urnar upp­haf­lega kall­aðar langa­föstu­snúð­ar. Þegar séra Matth­ías Jochums­son þýddi „Sögur her­lækn­is­ins“ eftir Zacharias Topelius um alda­mótin 1900 kall­aði hann boll­urnar föstu­inn­gangs­snúða. Fróð­legt væri að vita hvaða svar feng­ist í bak­ar­íum nútím­ans ef beðið væri um slíkt brauð­meti!

Bollur í tug­þús­unda­tali

Ann­rík­inu í kringum „jóla­ver­tíð­ina“ hjá dönskum bök­urum var varla farið að linna þegar und­ir­bún­ingur næsta ann­rík­is­tíma­bils „bollu­ver­tíð­ar­inn­ar“ hófst. Þótt fastelavn, bollu­dag­ur­inn, sé ekki fyrr en á morgun (15.2.) er boll­u­salan löngu haf­in. Eins og iðu­lega í kringum fastelavn er tals­vert fjallað um boll­ur, mis­mun­andi teg­undir og tísku­strauma í „bollu­brans­an­um“ í dönskum fjöl­miðl­um.

Bak­arar sem danskir fjöl­miðlar hafa tekið tali segja að boll­u­salan í ár sé langtum meiri en nokkru sinni fyrr. Engar skýr­ingar kunna þeir á þess­ari miklu aukn­ingu en benda á að salan hafi á und­an­förnum árum auk­ist jafnt og þétt en ekk­ert í lík­ingu við það sem nú stefni í. 

Bak­ari í litlu bak­aríi í Kaup­manna­höfn sagð­ist í við­tali við Danska útvarpið DR eig­in­lega ekki geta bakað annað en bollur þessa dag­ana og suma daga hafi hann selt næstum 3 þús­und boll­ur. Hann bjóst við við selja rúm­lega 50 þús­und bollur á meðan „ver­tíð­in“ stendur yfir. 

Fjöl­mörg afbrigði

Úrvalið af bollum í dönskum bak­ar­íum er fjöl­breytt, og eykst stöðugt. Í grófum dráttum má skipta boll­unum í þrjá flokka: vatns­deigs­boll­ur, ger­bollur og smjör­deigs­boll­ur. Úrvalið af kremi og rjóma sem boll­urnar eru fylltar með, ásamt sultu, er fjöl­breytt og svo er spurn­ing um glassúr súkkulaði eða eitt­hvað annað á topp­inn.

Svo eru það þær sænsku

Eins og fyrr var nefnt er bollu­úr­valið í dönskum bak­ar­íum stöðugt að aukast og bak­arar reyna sífellt að koma með nýj­ung­ar, þótt þær séu flestar í kringum sama stefið ef svo mætti segja. Það nýjasta á þessu sviði er hins vegar aðeins öðru­vísi. Á allra síð­ustu árum er nefni­lega kom­inn sænskur gestur í bollu­boð­ið. Sá heitir Semla. 

Semlan er ger­deigs­bolla, hol að inn­an. Þar skal setja blöndu af brauði sem skafið er innan úr boll­unni, marsip­ani, flór­sykri, smá­vegis mjólk og kar­dimommu. En alls ekki sultu. Ofan á þetta kemur svo þeyttur rjómi og lokið af boll­unni efst. Lokið er svo notað eins og skeið til þess að borða rjómann og sem mest a blönd­unni áður­nefndu. Það sem þá er eftir er svo borðað eins og „hånd­ma­d“, það er að segja ekki með hníf og gaffli. Sænskur semlu sér­fræð­ingur var spurður hvort maður gæti ekki borðað seml­una eins og maður væri með ham­borg­ara á milli hand­anna. Sá sænski sagði jú það væri vissu­lega hægt en slíkt gera bara við­van­ingar sem ekki kunna sig að þessu leyti.

Þegar spurt var hver væri helsti mun­ur­inn á semlu og þeim bollum sem Danir eru vanir var svarið það að dönsku boll­urnar væru klessu­legri, deigið inni­héldi meira smjör og væri þar af leið­andi feit­ara. 

Eft­ir­sóttar

Enn sem komið er eru seml­urnar ekki fáan­legar í öllum dönskum bak­ar­íum og kannski langt í að það verði. En þar sem seml­urnar eru fáan­legar selj­ast þær eins og heitar lumm­ur, eins og sagt er. Bak­ari á Aust­ur­brú í Kaup­manna­höfn, sem bakað hefur semlur í nokkur ár, sagði í við­tali að salan væri sífellt að aukast. Enn þá væru ein­ungis fá bak­arí sem væru með seml­urnar til sölu en með vax­andi vin­sældum myndi það breyt­ast. Þegar bak­ar­inn var spurður hvort það væru ekki bara Svíar í Kaup­manna­höfn sem kæmu til að kaupa seml­urnar svar­aði hann því til að hann hefði athugað það sér­stak­lega en sér sýnd­ist þetta fyrst og fremst vera Dan­ir.

Fyrir þá sem vilja spreyta sig á semlu­bakstri fylgir hér hlekkur á eina semlu­upp­skrift:

https://www.dr.dk/ma­d/op­skrift/­semlor-svensk-fastelavns­bolle