Kjarninn endurbirtir nú valda pistla Borgþórs Arngrímssonar sem samhliða eru gefnir út sem hlaðvarpsþættir. Fréttaskýringar Borgþórs njóta mikilla vinsælda og sú sem er endurbirt hér að neðan var upphaflega birt þann 23. janúar 2021.
Árið 1910 sendi hljómsveitarstjórinn Charles Svendsen Stevns borgaryfirvöldum í Kaupmannahöfn bréf. Innihald bréfsins var beiðni um leyfi til að selja pylsur úr handvögnum á nokkrum tilteknum stöðum í borginni. Einn þeirra staða sem Stevns tilgreindi var torg sem þá var farið að kalla Ráðhústorgið, við hið nýbyggða ráðhús borgarinnar.
Pylsuvagnar á götuhornum og torgum voru ekki nýlunda, þótt þeir væru óþekktir í Danmörku á þessum tíma. Slíkir vagnar höfðu um áratuga skeið þekkst í Þýskalandi og síðar í Svíþjóð og Noregi. Það var einmitt í Noregi sem hljómsveitarstjórinn Stevns hafði kynnst þessum götuveitingastöðum. Hann hafði, áður en hann sneri heim til Danmerkur verið stjórnandi hirðhljómsveitar Hákonar VII Noregskonungs í Kristjaníu (Ósló). Stevns sá fyrir sér að pylsuvagnar yrðu góð viðbót við fremur fábreytta flóru veitingastaða dönsku höfuðborgarinnar.
Borgaryfirvöld og lögreglan í Kaupmannahöfn voru ekki upprifin yfir hugmynd hljómsveitarstjórans og synjuðu beiðninni. Meðal röksemda yfirvalda var að „það yrði leiðinleg sjón að sjá fólk standa utandyra og borða pylsur“.
Fékk loks leyfi árið 1920
Þótt Stevns hljómsveitarstjóri hafi ekki haft erindi sem erfiði í erindi sínu til borgarstjórnarinnar árið 1910 gafst hann ekki upp, en það var þó ekki fyrr en árið 1919 að hreyfing komst á málið. Í október það ár lagði Ernst Kaper borgarstjóri (þeir voru þá eins og nú sjö talsins) fram tillögu í borgarstjórn. Hann hafði lengi átt í deilum við veitingahúsaeigendur í borginni, deilumálið var verðlagning á veitingum. Borgarstjórinn vildi að verðlag á veitingahúsum yrði samræmt þannig að allsstaðar væri sama verð, sem borgin skyldi ákveða. Rökin voru þau að matur á veitingastöðum væri alltof dýr. Veitingamenn áttu marga vini í borgarstjórninni og hugmyndir borgarstjórans um samræmt verðlag hlaut aldrei stuðning í borgarstjórninni.
Þegar Ernst Kaper lagði fram tillöguna um að leyfa pylsuvagna í borginni urðu miklar umræður í borgarstjórninni og borgarráði. Thorvald Stauning, síðar forsætisráðherra, var formaður borgarráðs og þegar málið var rætt þar var mikill hiti í ræðumönnum. Stauning þurfti oft að slá í fundarstjórabjölluna og biðja menn (allt karlar) að halda sig við efnið. Blaðamenn sögðu að Stauning hefði haft sérstaka ánægju af að nota orðalagið „holde sig til pølsesnakken“. Í þessu var ákveðin tvíræðni því í dönsku merkir orðið (sem er lítið notað núorðið) nefnilega slúður og blaður um allt og ekkert.
En leyfið fékkst á endanum.
Fall er fararheill og sú rauða
Þann 1. janúar 1921 birtust sex pylsuvagnar á torgum Kaupmannahafnar, þar á meðal á Ráðhústorginu. Einn réttur var í boði: venjuleg pylsa hituð í vatni, og rúnstykki, pylsan kostaði 25 aura og brauðið 5 aura. Mörgum þótti þetta dýr máltíð en tímalaun verkamanns voru 2 krónur. Ekki er hægt að segja að rífandi gangur hafi verið í viðskiptunum þennan fyrsta dag. Margir voru forvitnir að vita hvað verið væri að selja en engin pylsa seldist og undir lokun gáfu pylsusalarnir úr pottunum. Þótt ekki hafi upphafið lofað góðu átti það fljótlega eftir að breytast. Pylsuvagnar birtust á næstu árum á æ fleiri stöðum um land allt og úrvalið jókst smám saman. Grunnurinn hefur alla tíð verið sá sami: pylsa og brauð.
Í frásögnum af upphafi „pylsualdar“ má lesa að pylsurnar hafi ekki haft útlitið með sér, verið fölar og grámyglulegar. En ekki voru liðin mörg ár þegar sú rauða „den røde“ kom á markaðinn. Hún sló í gegn. Ýmsar skýringar voru á lofti um rauða litinn, sumir töldu að ekki væri hráefnið alltaf í úrvalsflokki en liturinn gæti leynt því, aðrir að rauði liturinn væri einfaldlega svo fallegur og lystaukandi. Sú var líka skýring framleiðenda. Rauði liturinn var fenginn úr skildi sérstakrar tegundar blaðlúsa, sem ku eingöngu finnast í Suður- Afríku og á Gran Canaria. Litarefnið er mjög sterkt og þess má geta að lengi vel var það notað í Campari drykkinn og sömuleiðis í varaliti.
Óhætt er að segja að sú rauða sé eins konar samnefnari dönsku pylsunnar og þótt pylsusalar nútímans bjóði nú margar mismunandi pylsugerðir heldur sú rauða alltaf velli. Hún er hituð í vatni, en ekki á hitaplötu eins og flestar aðrar sem í boði eru hjá pylsusölunum.
Gullöldin og heitir hundar
Ár síðari heimsstyrjaldar reyndust dönskum pylsusölum erfið. Flestar nauðsynjar voru skammtaðar og pylsusalar áttu oft á tíðum í erfiðleikum með að útvega vörur til að selja. Fyrir kom að einungis ein pylsutegund var í boði í vagninum og stundum urðu viðskiptavinirnir að gera sér að góðu rúgbrauð í stað pylsubrauðsins, eða bara pylsuna eina í smjörpappírssnifsi „en með håndtag“.
En stríðinu lauk og þá tóku við betri tímar. Blómaskeið dönsku pylsuvagnanna var á sjötta og sjöunda áratug síðustu aldar og um 1970 voru rúmlega 700 pylsuvagnar í Danmörku. Ástæður þess að svo vel gekk hjá pylsusölum á þessum árum voru einkum betri efnahagur almennings og pylsur voru nánast eini skyndibitinn sem í boði var. Það fór ekki framhjá dönskum pylsusölum að í Ameríku væru pylsurnar kallaðar „hot dog“. Þeir dönsku auglýstu þess vegna „varme hunde efter amerikansk recept“. Ekki voru allir jafn klárir á því hvað verið væri að selja og einn pylsusali sagði síðar frá því í viðtali að hann hefði tekið eftir gömlum manni sem fylgdist drjúga stund grannt með viðskiptavinum við vagninn. Þegar færi gafst, og enginn kúnni við vagninn spurði sá gamli hvort það væri virkilega hundakjöt í pylsunum og hvernig hundar væru þá notaðir í þessar pylsur. „Ég veit ekki hvort hann trúði mér þegar ég sagði honum að þetta væri bara nafn, það væri svínakjöt í öllum pylsum hjá mér, eins og öðrum.“
Café Fodkold og öll hin nöfnin
Pylsuvagnarnir, pylsurnar og allt sem þeim tengist er hluti dönsku þjóðarsálarinnar. Ótal bækur hafa verið skrifaðar um þetta efni og margir Danir hafa mjög ákveðnar skoðanir á því hvaða pylsur séu bestar og vilja einungis „sína tegund“. Danir eru duglegir við að gefa hlutum nöfn, og það gildir sannarlega um pylsurnar. Ekki er nokkur leið að fara yfir þá nafnasúpu í pistli sem þessum en þó er rétt að nefna hér eitt þessara nafna. Það skýrir sig sjálft og tengist því að ekki er alltaf hlýtt og notalegt við pylsuvagninn: Cafe Fodkold.
Blikur á lofti en þó vonarglæta
Frá því á níunda áratug síðustu aldar hefur hallað undan fæti og pylsuvögnunum hefur fækkað jafnt og þétt. Áður var nefnt að um 1970 voru rúmlega 700 pylsuvagnar í Danmörku, núna eru þeir taldir vera rétt um 100. Jafnvel talað um að þeir séu beinlínis í útrýmingarhættu. Ástæðurnar eru fyrst og fremst stóraukið framboð alls kyns skyndibita. Slíkir staðir eru nánast á hverju götuhorni og á svæði þar sem áður var kannski einn pylsuvagn eru kannski fimm til sjö skyndibitastaðir í dag.
Pylsusalar og framleiðendur telja sig þó sjá merki um breytingar. Æ fleiri Danir átti sig á því að pylsuvagninn sé hluti af dönsku þjóðlífi og menningu. Ferðamenn, sem undir venjulegum kringumstæðum eru margir, kunna líka vel að meta Cafe Fodkold.
Hvernig dönsku pylsuvögnunum reiðir af verður að koma í ljós en flestir eru líklega sammála um að það væri sjónarsviptir ef þeir hyrfu algjörlega úr bæjarmyndinni.
Svona í lokin um aðdráttarafl pylsuvagna. Við Íslendingar þekkjum það vel að erlendir ferðamenn leggja gjarna leið sína að pylsuvagninum „Bæjarins bestu“ við Tryggvagötu. Hafa lesið um hann og heyrt aðra segja frá þessum minnsta veitingastað höfuðborgarinnar og vilja sjálfir prófa pylsurnar. Margir muna að Bill Clinton fyrrverandi Bandaríkjaforseti kom hingað til lands árið 2004. Fæstir muna kannski hvert erindi hans var en nær allir, sem á annað borð muna eftir þessari heimsókn, muna eftir einu sem hann gerði: Hann fékk sér pylsu á „Bæjarins bestu“.
Á þessari síðu má finna fjölmörg nöfn sem pylsurnar hafa fengið í gegnum árin.
