„Ég hef oft séð fólk í mik­illi maníu en þetta jafn­ast á við það skraut­leg­asta sem maður hefur séð.“

Þetta sagði Magnús Harð­ar­son geð­læknir í Hér­aðs­dómi Reykja­víkur í dag um ástand Mar­eks Moszczynski um það leyti sem brun­inn á Bræðra­borga­stíg varð. Magnús var einn þriggja geð­lækna sem lagði mat á geð­heilsu Mar­eks en allir komust þeir að þeirri nið­ur­stöðu að hann hafi verið í geð­rofi á þessum tíma og í man­íu. „Það er okkar mat að hann hafi verið ófær um að bera ábyrgð á gjörðum sín­um,“ sagði Guð­rún Dóra Bjarna­dóttir geð­lækn­ir. Kollegi henn­ar, Tómas Zoëga, sagði að það væri „engin spurn­ing um það að ef sök sann­ast á hann að hann var algjör­lega ófær um að stjórna gerðum sín­um“.

Þau eru ekki á einu máli um hvort vista beri Marek á rétt­ar­geð­deild, verði hann sak­felld­ur. Yrði sekt nið­ur­staða dóm­ara þætti Guð­rúnu Dóru eðli­legt og „mjög mik­il­vægt“ að maður sem hefði fram­kvæmt slíkan verknað yrði undir sér­stöku eft­ir­liti. Tómas sagð­ist hvorki hafa metið hann hættu­legan sjálfum sér né öðrum þannig að ef hann yrði fund­inn sekur „þá er þetta klemma sem dóm­ur­inn er í“ því fólk væri ekki sett í fang­elsi eða á geð­deild til að fyr­ir­byggja eitt­hvað.

Geð­lækn­arnir telja „mjög ólík­legt“ að Marek hafi getað gert sér upp ein­kenn­in. Það seg­ist hann þó sjálfur hafa gert áður, fyrir mörgum ára­tug­um, til að kom­ast hjá her­þjón­ustu.

Á þriðja degi rétt­ar­hald­anna yfir Mar­ek, sem sak­aður er um brennu, mann­dráp og til­raun til mann­dráps, voru flest vitnin lækn­ar. Ýmist þeir sem hlúðu að slös­uðum á Land­spít­al­anum eftir brun­ann eða geð­læknar sem fengnir voru til að meta geð­heilsu Mar­eks.

Fyrsta vitni dags­ins var hins vegar verk­fræð­ing­ur­inn Guð­mundur Gunn­ars­son, sem komið hefur að rann­sókn elds­upp­taka í fjöru­tíu ár. Nið­ur­staða mats hans á elds­voð­anum er að ástandið hafi verið orðið íbúum húss­ins lífs­hættu­legt nokkrum mín­útum eftir að eld­ur­inn var kveiktur vegna mik­ils reyks og hita á gang­in­um. „Við erum alltaf að tala um mjög fáar mín­út­ur,“ sagði Guð­mund­ur. Hvort sem þær hafi verið ein, tvær eða þrjár var sá tími sem fólkið hafði til að flýja stutt­ur. „Það virð­ist ekki hafa verið reyk­skynj­ari eða neinar varnir í hús­inu til að vara fólkið við þessu.“

Eld­ur­inn var að mati þeirra sér­fræð­inga sem komið hafa fyrir dóm­inn síð­ustu daga kveiktur á tveimur stöð­um; í her­bergi Mar­eks á annarri hæð­inni og við stig­ann sem lá upp á þriðju hæð­ina. Opið var upp á þriðju hæð­ina við stig­ann og það varð til þess, að sögn Guð­mund­ar, að reyk­ur­inn fór þangað til að byrja með.

Guð­mundur kom ekki að því að rann­saka upp­tök elds­ins. Sú rann­sókn var gerð af tækni­deild lög­regl­unnar en var einnig til skoð­unar í rann­sókn Hús­næð­is- og mann­virkja­stofn­un­ar.

„Það sem þú hefur í hönd­unum eru fyr­ir­fram gefnar for­sendur frá lög­reglu,“ segir Stefán Karl Krist­jáns­son, verj­andi Mar­eks, við Guð­mund er Kol­brún Bene­dikts­dóttir vara­hér­aðs­sak­sókn­ari hefur lokið sínum spurn­ing­um. Guð­mundur áréttar að hann hafi við mat sitt meðal ann­ars stuðst við marg­vís­leg gögn, myndir og skýrsl­ur. „Þegar maður er búinn að horfa á brunnin hús í fjöru­tíu ár þá sér maður fljótt, sér­stak­lega af mynd­um, í raun og veru hvernig bruna­ferl­arnir liggja og hvar mesti eld­ur­inn er.“

Stefán Karl vill vita hvort að sá mögu­leiki sé fyrir hendi að eld­ur­inn sem kvikn­aði á gang­inum hafi „færst frá stig­anum og inn í her­berg­ið“. Guð­mundur telur að slíkt hefði tekið tölu­vert langan tíma. „Svo ég bara átti mig á þessu,“ heldur Stefán áfram, „þá er sá mögu­leiki samt fyrir hendi að eld­ur­inn breið­ist út í þessa átt?“

Af þeim myndum sem teknar voru á vett­vangi áður en slökkvi­lið kom á stað­inn er ljóst, að sögn Guð­mund­ar, að reykur kom út um glugga her­bergis Mar­eks, „og ljóst að það er kom­inn eldur þar inn“. Ef aðeins hefði á þeim tíma­punkti logað eldur við stig­ann „þá hefði alls ekki komið reykur út um glugg­ann í þessu her­berg­i“.

Hlaut djúp bruna­sár

„Góðan dag­inn, við vorum að frétta að þú værir með covid,“ segir Bar­bara Björns­dótt­ir, for­maður dóms­ins, þegar næsta vitni, pólskur maður um sex­tugt svarar sím­anum eftir nokkrar hring­ing­ar. Hann greind­ist í gær og er kom­inn í far­sótt­ar­hús. „Ég vona að þú sért ekki mjög lasinn,“ segir Bar­bara og hann neitar því. „Gott að heyra,“ segir hún og biður hann að greina frá því sem gerð­ist dag­inn sem eld­ur­inn kvikn­aði. Hann var íbúi í hús­inu. „Ég veit ekki hvað gerð­ist eða hvernig það gerð­ist af því að það sá það eng­inn,“ byrjar hann á að segja.

Hann hafi leigt her­bergi innst á gang­inum á annarri hæð­inni og verið að horfa á sjón­varp­ið. Hann segir þvínæst að hegðun Mar­eks nágranna síns hafi verið skrít­in. „Hann var öðru­vísi en hann átti að sér að ver­a.“ Marek hafi komið inn í her­bergið til hans í tvígang. Í annað skiptið hafi hann komið með pen­inga og skilið þá eft­ir. „Hann sagði eitt­hvað en það var glóru­laust.“ Þegar hann fór sjálfur fram á gang­inn, „af til­vilj­un“ eins og hann lýsir því, kannski um klukku­stund síð­ar, hafi verið „sjokker­andi“ að sjá á hvaða stig elds­voð­inn var kom­inn. Hann hafði ekk­ert heyrt, enga lykt fund­ið. Frammi sá hann ekki til lofts vegna reyks og fór aftur inn í her­bergi sitt og ætl­aði að reyna að fara út um glugg­ann. Engin leið var að gera það, hann var alltof lít­ill. „Reyk­ur­inn byrj­aði að koma undir hurð­ina á her­berg­inu. Ég ákvað að fara út í gegnum gang­inn. Náði í sæng, setti hana yfir mig, og fór þá leið. Það var erfitt að ná and­anum en ég náði að kom­ast út.“

Hann skreið út gang­inn og hlaut á flótt­anum alvar­leg bruna­sár á hnjám, baki og hönd­um. Honum var haldið sof­andi í um mánuð á gjör­gæslu­deild og á þeim tíma voru gerðar á honum aðgerð­ir. Annan mánuð til við­bótar var hann á legu­deild lýta­skurð­lækn­inga. Þaðan fór hann í end­ur­hæf­ingu á Grens­ás­deild. „Það er búið að græða á mig skinn. Það var tekið af fót­unum og sett á bakið og hend­urn­ar,“ segir hann. Hann er með mörg ör og tveir fingur hans hafa ekki gróið um heilt.

„En and­lega?“ spyr Kol­brún. „Ég er nátt­úr­lega hjá lækn­um, sjúkra­þjálf­urum og sál­fræð­ing­i,“ svarar hann.

Verj­and­inn spyr einnar spurn­ing­ar, hvort að hann hafi séð Marek kveikja í. „Nei, ég sá það ekki.“

Það er hraði á vitna­leiðslum dags­ins. Öll vitn­in, mörg hver vön að koma fyrir dóm, eru mætt tím­an­lega. Inn og út. Út og inn. Það ískrar marg­sinnis í stólnum við vitna­stúk­una þennan dag­inn. Það lækkar hratt í spritt­flösk­unum við dyrn­ar.

„Hefði hann getað dáið?“ spyr Kol­brún um áverka sem ungi mað­ur­inn sem stökk út um glugg­ann af þriðju hæð til að bjarga lífi sínu hlaut við hátt fall­ið. „Já, já. Að sjálf­sögð­u,“ svarar vitnið Curtis Snook, sér­fræð­ingur í bráða­lækn­ingum við Land­spít­al­ann, sem tók á móti mann­inum á bráða­deild­inni. Hann hafi hlotið mörg höf­uð­kúpu­brot og blætt hafi frá slagæð í heil­an­um.

Vill blaða­menn­ina út

Tómas er kom­inn, segir Kol­brún. Hún á við næsta vitni, geð­lækn­ir­inn Tómas Zoëga sem gerði fyrsta geð­matið á Marek eftir að hann var hand­tek­inn. En áður en Tómas er leiddur inn í sal­inn kveður Stefán Karl sér hljóðs. Hann seg­ist efast um að Tómas „geti yfir höfuð tjáð sig“ í ljósi trún­aðar við Mar­ek. Hann fer svo fram á það að „í það minnsta“ verði gerð sú krafa að fjöl­miðlum sé óheim­ilt að skrifa frá vitn­is­burð­in­um. „Í tengslum við skýrslu­gjöf geð­lækna?“ spyr Bar­bara dóm­ari til árétt­ing­ar. „Á hvaða grund­velli?“

Stefán vísar til ákveð­innar laga­grein­ar. Beiðni hans er bók­uð. „Ég held að við skulum taka örstutt hlé,“ segir Bar­bara og dóm­arar fara afsíð­is. „Sumt á bara ekk­ert erindi hérna inn,“ segir Stefán og beinir orðum sínum til þeirra sem eftir eru í saln­um. Skömmu síðar koma dóm­ar­arnir þrír inn á ný.

„Það hefur verið ákveðið að þing­hald­inu verður ekki lokað í sam­ræmi við úrskurði um það,“ segir Bar­bara. „Og það verður ekki fall­ist á að lagt verði bann við því að það verði fjallað um [vitn­is­burði geð­lækn­anna].“

Stefán Karl er ekki á þeim bux­unum að gef­ast upp þó að Bar­bara hafi boðað Tómas inn í sal­inn. „Það er þá kannski annað dóm­ari,“ segir hann. Fyrst ekki sé fall­ist á að þing­hald­inu verði lokað verði Tómasi geð­lækni „ekki heim­ilt að tala um per­sónu­leg sam­skipti“ sín og Mar­eks eða „per­sónu­lega sögu hans“, aðeins nið­ur­stöðu mats­ins. Tómas hefur á þessum tíma­punkti þegar sest í vitna­stúlk­una. „Ég er mats­maður að koma fyrir dóminn, er það ekki?“ spyr hann.

„Ég segi það bara hreint út,“ segir Stef­án, að ef þetta er nið­ur­staðan geti hann aldrei aftur mælst til þess að skjól­stæð­ingar tjái sig við geð­lækna. „Ég bara mun aldrei gera það,“ segir hann með nokk­urri áherslu. Áfram heldur þref milli hans og tveggja dóm­ara um nið­ur­stöðu Lands­réttar sem úrskurð­aði að þing­haldið skyldi opið.

Hélt að hann væri með krabba­mein

En svo kemur að því að skýrslu­taka yfir Tómasi getur loks haf­ist. Hann greinir frá því að hann hafi að beiðni lög­regl­unnar hitt Marek í fang­els­inu að Hólms­heiði dag­inn eftir elds­voð­ann. Þá hafi hann talað mjög mikið og hátt og blótað mik­ið, bæði á íslensku og pólsku. „Það var erfitt að fá sam­hengi í það sem hann sagð­i.“

Tómas komst einnig að því í við­tal­inu að Marek hafði veikst í byrjun maí í fyrra og svo lagður inn á Land­spít­al­ann vegna kvið­verkja og til frek­ari rann­sókna. Grunur hafði vaknað um krabba­mein í maga. Annað hafi síðar komið í ljós en „honum var sagt á þeim tíma að þetta kynni að vera krabba­mein.“

Marek hafi auk þess sagt að fyrir þrjá­tíu árum hefði hann legið inn á geð­deild í Pól­landi. Hann hafi gert sér upp þau veik­indi til að kom­ast hjá her­þjón­ustu.

Gæti hann hafa búið þetta til?

Í kjöl­far við­tals­ins var Marek lagður inn á geð­deild og honum gefin geð­rofslyf en þegar Tómas hittir hann fáum dögum síðar er hann enn veru­lega veik­ur. Í þriðja við­tal­inu var hann orð­inn rólegri og smám saman fór Tómas að fá skýr­ari mynd á það sem á undan hafði geng­ið. Margir hafi lýst mjög breyttri hegðun hans fljót­lega eftir að honum voru færðar þær fréttir að hann kynni að vera með ill­kynja mein­vörp í heila. Bróð­ur­dóttir hans sagði hann hafa farið í „eitt­hvert sjokk“. Tómas seg­ist ekki halda að Marek hafi fengið upp­lýs­ingar um að hann væri ekki með krabba­mein fyrr en eftir brun­ann á Bræðra­borg­ar­stíg.

Eftir við­tölin við Marek og út frá þeim gögnum sem Tómas skoð­aði á þessum tíma, var það nið­ur­staða hans að hann hefði verið „al­gjör­lega ófær um að stjórna gerðum sín­um.“

„Gæti hann hafa verið að búa þetta til?“ spyr Kol­brún og vísar til þess að hann hafi áður, að eigin sögn, gert sér upp veik­indi til að kom­ast hjá her­þjón­ustu. „Ég tel það mjög ólík­legt, afskap­lega ólík­leg­t,“ svarar Tómas.

„Það er okkar mat að hann hafi verið ófær um að bera ábyrgð á gjörðum sín­um,“ segir Guð­rún Dóra Bjarna­dótt­ir, geð­læknir á sér­hæfðri end­ur­hæf­ing­ar­deild, í sínum vitn­is­burði. Að hann hafi verið í maníu með geð­rofsein­kenni. Hún vann yfir­geð­mat á Marek ásamt Magn­úsi Harð­ar­syni geð­lækni. Hún segir hann „mjög ólík­lega“ hafa getað gert sér þessi miklu ein­kenni upp. Í við­tölum við ætt­ingja hans hafi komið fram vís­bend­ingar um ákveðin geð­ræn ein­kenni hjá honum í gegnum tíð­ina. „Ma­rek tekur áhættu í við­skiptum meira en aðr­ir, eyðir pen­ingum í hluti sem aðrir myndu ekki gera, er kven­samur og eyðir pen­ingum í kon­ur. Á öðrum tíma­bilum hélt hann sig til hlés og var ekki í miklum sam­bandi við fjöl­skyld­una.“ Hún, líkt og Tómas, sagði að hann hefði, þegar hún hitti hann, verið á geð­lyfjum og komið eðli­lega fyr­ir.

„Ef það yrði nið­ur­staðan hér að Marek hefði gert það sem honum er gefið að sök og hann met­inn ósak­hæf­ur. Telur þú að ástand hans sé þannig að það sé rétt að hann sæti örygg­is­gæslu?“ spyr Kol­brún. „Mér þætti rétt að hann myndi vist­ast á rétt­ar­geð­deild þar sem hægt yrði að fylgj­ast með þróun ein­kenna og trappa niður þessi lyf,“ svarar hún.

Stefán Karl segir hana þá vænt­an­lega byggja það mat sitt á því að hann hafi verið í maníu og kveikt í. „Það er ekki mitt að úrskurða um það. En ef það er nið­ur­staða dóm­ara þætti mér eðli­legt ef maður hefur gert þetta í maníu er mjög mik­il­vægt að hann sé í sér­stöku eft­ir­lit­i.“

Nálin í hey­stakknum

Guð­rún Dóra segir ekk­ert óeðli­legt hafa komið fram í tauga­sál­fræði­legri rann­sókn á Marek en minn­ist í einu svari sínu á að ýmis­legt lík­am­legt geti valdið maníu og einnig séu dæmi um slíkt af völdum ákveð­inna lyfja, s.s. sýkla­lyfja. Kall­ast það þá anti­biom­an­ia.

Þetta grípur Stefán Karl á lofti, googlar með hraði og á eftir spyrja önnur lækn­is­menntuð vitni dags­ins ítrekað út í. „Þannig að það er mögu­leiki fyrir hend­i,“ spyr hann Guð­rúnu, „að sýkla­lyf sem Marek var að taka [vegna kvið­verkj­anna] hafi getað valdið geð­rof­in­u?“ Hún segir slíkt í fyrsta lagi mjög lítið rann­sakað og í öðru lagi finn­ist þess aðeins stöku til­felli.

„Ef það væri til, geð­rof af völdum sýkla­lyfja, þá er það afskap­lega sjald­gæft fyr­ir­bæri,“ segir vitnið Sig­urður Örn Hekt­ors­son, geð­læknir og yfir­læknir geð­heilsuteymis fanga, og að hann hafi aldrei heyrt um það fyrr á fjöru­tíu ára starfs­ferli sín­um. „Þegar maður fer að leita að nál­inni í hey­stakknum þá getur maður fundið nál­ina.“

Engin geð­ræn vanda­mál gert vart við sig

Krist­ján Tóm­as­son dóm­ari spyr kollega Guð­rúnar Dóru, Magnús Harð­ar­son, hversu lík­legur Marek hafi verið á þessum tíma um að fram­kvæða skipu­legan verkn­að, hafa uppi áætlun um að fram­kvæma eitt­hvað? „Hann var með alls konar áætl­an­ir,“ svarar Magn­ús. „Alls kon­ar. Fara til útlanda. Til­vilj­un­ar­kenndar og dregnar upp úr ein­hverju boxi sem eng­inn skyld­i.“ Síðan sé það spurn­ing hvort hann hefði fylgt þeim eft­ir.

Sig­urður Örn hitti Marek aðeins einu sinni. Það var örfáum dögum eftir elds­voð­ann. Allan þann tíma sem hann hafi dvalið í fang­elsi eftir að hann var útskrif­aður af geð­deild hafi engin geð­ræn vanda­mál komið upp „sem við höfum haft ástæðu til að hafa afskipti af“. Sig­urður Örn segir Marek á geð­rofslyfj­um. Engar sveiflur virð­ist vera í hans líð­an, „eftir því sem ég best veit“.

Stefán Karl vill vita hvort að það myndi koma fram á lyfja­prófi því „nú hefur Marek upp­lýst mig um það að hann hafi ekki tekið [geð­rofslyf­ið] olanz­apine síð­ast­liðna sex mán­uð­i,“ segir hann og biður um að dóm­ar­inn bóki þessa yfir­lýs­ingu. „Hann hafi staðið í þeirri trú að um væri að ræða svefn­lyf og að hann hafi gefið sam­fanga sínum þetta svo að sam­fang­inn gæti náð góðum svefni. Marek seg­ist reiðu­bú­inn að und­ir­gang­ast lyfja­próf.“

Kol­brún óskar eftir gögnum frá Fang­els­is­mála­stofnun um lyfja­gjöf Mar­eks og fær senda mynd af lyfja­boxi hans sem Sig­urður er spurður út í. Á mynd­inni eiga að sjást töfl­urn­ar, geð­lyfið sem Marek ætti að vera að taka sam­kvæmt lækn­is­ráði.

Í lok dags er þeirri spurn­ingu enn ósvarað hvort að Marek sé sann­ar­lega að taka geð­lyf­in.

Þriðja degi rétt­ar­hald­anna yfir Marek Moszczynski er lok­ið. Þeim verður fram­haldið á föstu­dag. Á þeim síð­asta degi þeirra fer fram mál­flutn­ingur verj­anda og sækj­anda.