Mat­væla­ráðu­neytið hefur gert samn­ing við Sam­keppn­is­eft­ir­litið um að tryggja því fjár­hags­legt svig­rúm til að stofn­unin geti ráð­ist í athugun á stjórn­un­ar- og eigna­tengslum í sjáv­ar­út­vegi. Sam­hliða er stefnt að auknu sam­starfi stofn­ana á þessu sviði. Auk eft­ir­lits­ins er þar um að ræða Fiski­stofu, Skatt­inn og Seðla­banka Íslands. 

Sam­keppn­is­eft­ir­litið sendi frá sér til­kynn­ingu í dag vegna athug­un­ar­innar þar sem segir að að yfir­sýni og þekk­ing á stjórn­un­ar- og eigna­tengslum í íslensku atvinnu­lífi hafi mikla þýð­ingu jafnt fyrir eft­ir­lið og áður­nefndar stofn­an­ir. „Sam­hliða athug­un­inni er því stefnt að auknu sam­starfi þess­ara stofn­ana, en í því felst að umgjörð um eft­ir­lit með stjórn­un­ar- og eigna­tengslum í íslensku atvinnu­lífi verði styrkt, rutt verði úr vegi mögu­legum hindr­unum í sam­starfi hlut­að­eig­andi stofn­ana og skil­virkni í stjórn­sýslu á þessu sviði auk­in.“

Í til­kynn­ingu á vef Stjórn­ar­ráðs­ins vegna máls­ins segir að mark­mið kort­lagn­ing­ar­innar sé að stuðla að gagn­sæi í eign­ar­haldi sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja ásamt upp­lýstri stefnu­mótun stjórn­valda um reglu­um­gjörð sjáv­ar­út­vegs og breyt­ingar á henni. Einnig á vinnan að stuðla að því að farið sé að lögum og reglum á þessu sviði og eft­ir­lits­stofn­anir geti sinnt hlut­verki sínu.

Kort­lagn­ingin verður sett fram í sér­stakri skýrslu sem á að afhenda Svandísi Svav­ars­dóttur mat­væla­ráð­herra í síð­asta lagi á 31. des­em­ber 2023, eða eftir tæpa 14 mán­uði. Skýrslan á því að nýt­ast ráðu­neyt­inu í umfangs­mik­illi stefnu­mót­un­ar­vinnu um sjáv­ar­út­veg sem nú stendur yfir. 

Í athug­un­inni felst upp­lýs­inga­söfnun og kort­lagn­ing eigna­tengsla sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja sem hafa fengið úthlutað ákveðnu umfangi afla­heim­ilda og áhrifa­valdi eig­enda sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja í gegnum beit­ingu atkvæð­is­réttar og stjórn­ar­setu í fyr­ir­tækj­um.

Djúp­stæð til­finn­ing um órétt­læti

Svan­dís skip­aði í maí á þessu ári ein­a fjöl­­­menn­­­ustu nefnd Íslands­­­­­sög­unnar til að „greina áskor­­­anir og tæki­­­færi í sjá­v­­­­ar­út­­­­­veg­i“. Í starfs­hóp­um, verk­efna­­­stjórn og sam­ráðs­­­nefnd sitja á fimmta tug ein­stak­linga. Nefndin á að starfa út næsta ár. Vinnan við kort­lagn­ingu á stjórn­un­ar- og eigna­tengslum í sjáv­ar­út­vegi er hluti af þeirri vinnu.

Fyr­ir­hug­aðar loka­af­­urðir þessa starfs eru meðal ann­­ars ný heild­­ar­lög um stjórn fisk­veiða eða ný lög um auð­lindir hafs­ins og aðrar laga­breyt­ing­­ar, verk­efni á sviði orku­­skipta, nýsköp­un­­ar, haf­rann­­sókna og gagn­­sæi og kort­lagn­ing eigna­­tengsla í sjá­v­­­ar­út­­­veg­i. 

Þegar til­kynnt var um skipun hóps­ins var haft eftir Svandísi að í sjá­v­­­ar­út­­­vegi ríki djúp­­stæð til­­f­inn­ing meðal almenn­ings um órétt­­læti. „Sú til­­f­inn­ing tel ég að stafi aðal­­­lega af tvennu; sam­­þjöppun veið­i­­heim­ilda og þeirri til­­f­inn­ingu að ágóð­­anum af sam­eig­in­­legri auð­lind lands­­manna sé ekki skipt á rétt­látan hátt. Mark­miðið með þess­­ari vinnu er því hag­­kvæm og sjálf­­bær nýt­ing sjá­v­­­ar­auð­linda í sátt við umhverfi og sam­­fé­lag.“

Telur vís­bend­ingar til staðar

Sam­keppn­is­eft­ir­litið hefur áður kannað mögu­leg sam­eig­in­leg yfir­ráð aðila sem hafa ekki verið skil­greindir sem tengdir í sjáv­ar­út­veg­i. 

Í lok febr­­úar 2021 birti ­eft­ir­litið ákvörðun vegna sam­runa dótt­­ur­­fé­lags Síld­­ar­vinnsl­unnar og útgerð­­ar­­fé­lags­ins Bergs. Þótt eft­ir­litið hafi ekki gert athuga­­semd við þann sam­runa eftir skoðun sína á honum var þar birt það frum­mat Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins „að til staðar séu vís­bend­ingar um yfir­­ráð Sam­herja eða sam­eig­in­­leg yfir­­ráð Sam­herja og tengdra félaga yfir Síld­­ar­vinnsl­unni og að þær vís­bend­ingar hafi styrkst frá því að Sam­keppn­is­eft­ir­litið fjall­aði um slík mög­u­­leg yfir­­ráð í ákvörðun nr. 10/2013.“

Í kjöl­farið var kallað eftir frek­­ari upp­­lýs­ingum og sjón­­­ar­miðum frá aðilum og fylgst með eign­­ar­halds­­breyt­ingum sem urðu í tengslum við skrán­ingu Síld­­ar­vinnsl­unnar á mark­að í fyrra. Enn sem komið er hefur hins vegar hefur ekki verið tekin ákvörðun um frek­­ari for­m­­lega rann­­sókn.

Sam­herja­blokkin með næstum fjórð­ung afla­heim­ilda

Stærstu eig­endur Síld­­­­ar­vinnsl­unnar eru Sam­herji og félagið Kjálka­­­­nes, sem er í eigu sömu ein­stak­l­inga og eiga útgerð­ina Gjögur frá Gren­i­vík. Þar er meðal ann­­­­ars um að ræða Björgólf Jóhanns­­­­son, sem var um tíma annar for­­­­stjóri Sam­herja, og fólks sem teng­ist honum fjöl­­­skyld­u­­­bönd­um, meðal ann­­ars syst­k­ini hans. Auk þess á Kald­bak­­­­­­ur, félag í eigu Sam­herja, 15 pró­­­­­­sent hlut í öðru félagi, Eign­­­­ar­halds­­­­­­­fé­lag­inu Snæfugli, sem á hlut í Síld­­­­­­ar­vinnsl­unni. Á meðal ann­­­­arra hlut­hafa í Snæfugli er Björgólf­­­­ur.

Að mati eft­ir­lits­ins voru veru­­­­leg tengsl milli stórra hlut­hafa í Síld­­­­ar­vinnsl­unni og þrír af fimm stjórn­­­­­­­ar­­­­mönnum í Síld­­­­ar­vinnsl­unni á þeim tíma voru skip­aðir af eða tengdir Sam­herja og Kjálka­­­­nesi. Einn þeirra er Þor­­­­steinn Már Bald­vins­­­­son, for­­­­stjóri Sam­herja, sem er stjórn­­­­­­­ar­­­­for­­­­maður Síld­­­­ar­vinnsl­unn­­­­ar.

Sam­herji Ísland ehf., félag að öllu leyti í eigu Sam­herja, var í fyrra­haust með fjórðu mestu afla­hlut­­­­­­deild í íslenskri efna­hags­lög­­­­­sögu allra sjá­v­­­­­­ar­út­­­­­­­­­vegs­­­­­fyr­ir­tækja á Íslandi, eða 8,09 pró­­­­­­sent. ­Út­­­­­­­­­­­gerð­­­­­­­­­­ar­­­­­­­­­­fé­lag Akur­eyr­­­­­­­­­­ar, sem er líka í 100 pró­­­­­­­­­­sent eigu Sam­herja, hélt svo á 1,1 pró­­­­­­­­­­sent kvót­ans. 

Gjög­­­­ur, sem er í eigu sömu aðila og eiga Kjálka­­­­nes, hélt á 2,5 pró­­­­sent af öllum úthlut­uðum afla­heim­ild­­­­um.

Þessir aðil­­­­­ar: Síld­­­­­ar­vinnslan, Sam­herji og Gjög­­­­­ur, sem Sam­keppn­is­eft­ir­litið telur mög­u­­­­­legt að séu tengd­ir, héldu því sam­tals á 22,14 pró­­­­sent af öllum úthlut­uðum kvóta í nóv­­­em­ber í fyrra. Í sumar bætt­ist 2,16 pró­­­sent kvóti Vísis við og sam­an­lagður úthlut­aður kvóti til Sam­herja og mög­u­­­legra tengdra aðila fór upp í 24,3 pró­­­sent, eða næstum fjórð­ung allra úthlut­aðra afla­heim­ilda á Íslandi.

Tíu útgerðir með 67 pró­sent kvót­ans

Mikil sam­­­­­­­þjöppun hefur átt sér heilt yfir stað í sjá­v­­­­­­­­ar­út­­­­­­­­­­­­­vegi á Íslandi á und­an­­­­­­­förnum ára­tug­um, eftir að fram­­­­­­­sal kvóta var gefið frjálst og sér­­­­­­­stak­­­­­­­lega eftir að heim­ilt var að veð­­­­­­­setja afla­heim­ildir fyrir banka­lán­um, þótt útgerð­­­­­­­ar­­­­­­­fyr­ir­tækin eigi þær ekki í raun heldur þjóð­in. Slík heim­ild var veitt árið 1997. 

Haustið 2020 héldu tíu stærstu útgerðir lands­ins með sam­an­lagt á 53 pró­­­­­sent af úthlut­uðum kvóta, en Kjarn­inn greindi frá því í nóv­­­­em­ber í fyrra að það hlut­­­­­fall væri komið upp í rúm­­­­­lega 67 pró­­­­­sent. Sam­­­­þjöpp­unin jókst svo enn í sumar við kaup Síld­­­­ar­vinnsl­unnar á Vísi, sem enn eru þó ekki að fullu frá­gengin þar sem þau eru háð sam­þykki Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins. 

Í til­kynn­ingu mat­væla­ráðu­neyt­is­ins vegna kort­lagn­ingar stjórn­un­ar- og eigna­tengsla í sjáv­ar­út­vegi sem birt var í dag segir skýrslan sem skila á muni ekki fjalla um ákvarð­anir Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins eða ann­arra eft­ir­lits­stofn­ana um frek­ari athug­anir eða íhlutun á grund­velli starfs­heim­ilda eða starfs­skyldna sam­kvæmt hlut­að­eig­andi lög­um. „Hún mun hins vegar nýt­ast Sam­keppn­is­eft­ir­lit­inu, Fiski­stofu, Skatt­inum og Seðla­banka Íslands við þekk­ing­ar­upp­bygg­ingu og við beit­ingu laga­fyr­ir­mæla á við­kom­andi sviði. Við vinnslu skýrsl­unnar er stefnt að því að mótuð verði upp­lýs­inga­tækni­um­gjörð sem nýt­ist við frek­ari kort­lagn­ingu og eft­ir­lit með stjórn­un­ar- og eigna­tengslum í íslensku atvinnu­lífi almennt.“