Innanríkisráðherra lýsti yfir úr ræðustóli Alþingis þann 17. september síðastliðinn að hælisleitendur yrðu ekki sendir aftur til Grikklands þar sem það væri ekki öruggt. Örfáum vikum síðar ákvað Útlendingastofnun hins vegar að synja sýrlenskri fjölskyldu um efnislega meðferð hælisumsóknar á Íslandi. Fjölskyldan kom inn í Evrópu í gegnum Grikkland og var neydd til þess að sækja þar um hæli, og fékk þar stöðu sína sem flóttamenn viðurkennda. Ákvörðun Útlendingastofnunar virðist í fyrstu vera í hrópandi mótsögn við yfirlýsingu innanríkisráðherra.
En hvað er átt við þegar talað er um hælisleitendur? Alþjóðalög gera þýðingarmikinn greinarmun á hælisleitendum og flóttamönnum. Hver sá sem sækir um hæli utan heimalands síns er skilgreindur sem hælisleitandi (e. asylum seeker) þar til umsókn hans hefur fengið endanlega afgreiðslu hjá stjórnvöldum, óháð því hvaða ástæður liggja að baki umsókninni. Þeir sem sækja um hæli vegna efnahagsaðstæðna, til dæmis bágra lífskjara og skorts á atvinnu (e. economic migrants) teljast hælisleitendur en eru hinsvegar ekki flóttamenn (e.refugees). Flóttamannahugtakið er að finna í Flóttamannasamningi Sameinuðu þjóðanna og veitir hverjum manni sem ekki nýtur verndar gegn ofsóknum í eigin ríki kost á að leita sér verndar hjá öðrum þjóðum. Sá sem sækir um hæli sem flóttamaður ber í meginatriðum sönnunarbyrðina um að ríkinu beri að veita honum hæli. Samþykki stjórnvöld umsóknina er sagt að viðkomandi hafi fengið stöðu sína sem flóttamaður viðurkennda. Sá sem fær viðurkennda stöðu flóttamanns nýtur tiltekinna réttinda í hælislandinu, til dæmis á hann rétt á heilbrigðisþjónustu, aðgangi að skólakerfinu sem og fjárhags-og húsnæðisaðstoð. Í samningnum eru aðildarríki hvött til þess að hafa alþjóðasamvinnu í hávegum þegar kemur að málefnum flóttamanna.
Orð innanríkisráðherra virðast einungis ná til hælisleitanda, þ.e. þeirra sem hafa hvergi verið skráðir áður en þeir ná ströndum Íslands. Sem sagt einungis til þeirra sem komast á gúmmítuðru yfir Miðjarðahafið, framhjá mannræningjum og sérsveitarliðum, ganga yfir hálfa Evrópu og ná á einhvern ótrúlegan hátt að komast á þessa pínulitlu eyju í miðju Atlantshafinu – allt án þess að vera skráðir inn í nokkurt ríki á leiðinni.
En ef ekki er öruggt að senda hælisleitendur til Grikklands af hverju ætti að vera öruggara að senda flóttamenn til Grikklands? Hvers virði er að hafa fengið stöðu sína sem flóttamaður viðurkennda í landi sem hefur ekki burði til að uppfylla skyldur sínar undir Flóttamannasamningnum? Sýrlenska fjölskyldan varði ári á götunni í Grikklandi og þar breytti staða hennar sem flóttamenn engu. Krafan um alþjóðlegt samstarf hlýtur að fela í sér að flóttamenn séu ekki sendir til baka til ríkis sem ekki getur veitt þeim þá vernd og þau réttindi sem alþjóðasamningar fela í sér.
Pólitísk hræðsla við umfangsmiklar breytingar á útlendingalögum
Ef marka má undirskriftalista, fjölmiðlaumfjöllun, meðmælagöngur og safnanir virðist meginþorri Íslendinga ekki kæra sig um þessa þröngu stefnu stjórnvalda. Vonbrigði og reiði almennings beinist í miklum mæli að Útlendingastofnun, þeirri undirstofnun innanríkisráðuneytisins sem afgreiðir allar umsóknir um dvalarleyfi. Meginhlutverk Útlendingastofnunar er hinsvegar ekki að móta stefnu Íslands í flóttamannamálum. Hennar hlutverk er að starfa samkvæmt útlendingalöggjöfinni, sem er mörkuð af löggjafanum.
Lögin veita þó Útlendingastofnun heimild til að veita hæli af mannúðarástæðum, úrræði til þess að veita þeim hæli sem af einhverjum ástæðum falla ekki undir vernd Flóttamannasamningsins þrátt fyrir að ríkar mannúðarástæður séu til staðar. Ekki virðist vera vilji til þess að nýta þetta úrræði í ríkum mæli. Einhvers staðar virðumst við hafa misst sjónar á megintilgangi þessara laga – að vernda fólk fyrir illri meðferð.
Tregðu stjórnvalda til þess að keyra í gegn meiriháttar breytingar á löggjöfinni má rekja til pólitískrar hræðslu sem gerir nú vart við sig víðsvegar um Evrópu. Grikkland og Ítalía eru ekki einu löndin sem komin eru að þolmörkum. Svíþjóð telur sig ekki geta tekið á móti fleiri flóttamönnum og Þýskaland er í stökustu vandræðum. Hér á landi felst pólítíska hræðslan í því að ef Ísland ákveður að veita þeim sem þegar hafa hlotið hæli annars staðar efnismeðferð sé líklegt að hingað streymi flóttamenn sem þegar hafa hlotið hæli í Evrópuríkjum á borð við Grikkland og Ítalíu, ríkjum sem er ómögulegt að tryggja svo mikið sem grundvallarmannréttindi flóttamanna.
Ólíðandi að löggjafinn firri sig ábyrgð
Núverandi kerfi samrýmist hvorki aðstæðum í Evrópu né vilja almennings til að leggja sitt af mörkum og taka á móti flóttamönnum í ríkara mæli en nú er gert. Þessi togstreita leiðir til þess að fjölmargir hælisleitendur sjá ekki annan kost en að segja sögu sína í fjölmiðlum í þeirri von að nægur þrýstingur skapist á stjórnvöld um að endurskoða ákvörðun sína. Hættan sem í þessu felst er margþætt. Í fyrsta lagi eru fjölmargir flóttamenn hér á landi sem þora ekki að hætta á að segja sögu sína opinberlega, og því geta þeir sem koma úr verstu aðstæðunum átt minnstan stuðning vísan. Í öðru lagi geta slík viðtöl aukið á hættuna fyrir viðkomandi og ástvini þeirra í heimalandinu. Í þriðja lagi hefur slík fjölmiðlaumfjöllun nær aldrei leitt til þess að viðkomandi fái hér hæli til frambúðar. Algengast er að viðkomandi fái að dvelja hér á meðan kærunefnd metur umsóknina, en Flóttamannasáttmálinn á hvort sem er að tryggja það, því óheimilt er að senda hælisleitanda aftur til heimalands, sé hætta á að hann verði fyrir ofsóknum. Verst er þó að með þessu sköpum við kerfi sem byggir á manngreinaráliti, í stað þess að geta treyst á að kerfið sjálft sé réttlátt.
Kerfið er meingallað, hluti af tímaskekkju sem þarf að laga að breyttum heimi. Við eigum ekki að þurfa að treysta á að fjölmiðlar vakti hverja ákvörðun Útlendingastofnunar og mótmæli svo málsmeðferð (eða skorti þar á) hverrar fjölskyldu eða hvers einstaklings. Innanríkisráðherra á ekki að fá klapp á bakið fyrir að grípa í sífellu inn í verkferla undirstofnunar ráðuneytisins. Útlendingastofnun er úrelt í núverandi mynd. Það þarf að breyta kerfinu í heild. Það er ólíðandi að sýrlensk fjölskylda sem hefur fengið stöðu sína sem flóttamenn viðurkennda verði send frá landi velmegunar til ríkis þar sem hennar bíður ekkert nema eymd og vergangur. Jafn ólíðandi og að senda öll þau börn og allar þær manneskjur sem aldrei ná forsíðum blaðanna af landi brott á grundvelli lagabálks sem samrýmist ekki vilja almennings. Leyfum ekki löggjafanum að firra sig ábyrgð á ákvörðunum Útlendingastofnunar. Það er Alþingis að breyta lögunum.
