Refs­ing er sú þján­ing eða böl, sem rík­is­vald beitir þann, sem sekur er um refsi­vert brot, í þeim til­gangi m.a. að skapa manni þeim, er sætir við­ur­lög­um, sér­stakt aðhald um að fremja ekki afbrot að nýju, svo og til að skapa öðrum út í frá varnað í þessu efni.

Svo skil­greinir Ármann Snæv­arr heit­inn, fyrrum rektor Háskóla Íslands og Hæsta­rétt­ar­dóm­ari, refs­ingu. Stjórn­ar­skrá Íslands vísar til refs­inga en hvergi í íslenskum lögum er skil­greint hver til­gangur refs­inga sé. Settar hafa verið fram ýmsar kenn­ingar um gildi þess að beita refs­ingum og því meðal ann­ars haldið fram að nauð­syn­legt sé fyrir ríkið að geta refsað þeim sem brjóta gegn lögum til að við­halda þjóð­fé­lags­skip­an­inni. Líkt og í til­vitn­un­inni hér að ofan er því almennt haldið fram að áhrif refs­inga séu bæði sér­stök, þ.e. fæli þann sem brotið framdi frá því að brjóta af sér aft­ur, sem og almenn, þ.e. fæli menn almennt frá því að fremja afbrot. Reyndar benda fjöl­margar rann­sóknir um allan heim til þess að varn­að­ar­á­hrif jafn­vel stór­lega þyngdra refs­inga séu vart merkj­an­leg,  en það verður látið liggja á milli hluta að sinni. Umræða um við­horf til fanga og fyrrum fanga er að mörgu leyti eld­fim, ekki síst vegna þess að hver glæpur er ein­stakur og skilur eftir sig sár. Þá eru einnig til­vik þar sem mark­mið fang­els­is­vistar er hvorki betrun né mögu­leg varn­að­ar­á­hrif heldur er ástæðan sú hætta sem sam­fé­lag­inu stafar af við­kom­andi ein­stak­lingi. Í þessum pistli verður umræðan tak­mörkuð við þá fanga sem ekki telj­ast hættu­legir öðr­um.

Áður fyrr voru teg­undir refs­inga mun fleiri en þær eru nú, og mátti til að mynda dæma menn til lík­ams­meið­ingar og dauða. Á Íslandi í dag er fang­els­is­vist mesta inn­grip í líf ein­stak­lings sem ríkið getur leyft sér. Víð­tæk sátt er um nauð­syn refs­inga í einni eða ann­ari mynd og refsi­kerfið svo sjálf­sagður hluti af sam­fé­lags­gerð­inni, að það gleym­ist oft hversu stór ákvörðun það er að svipta ein­stak­ling frelsi sínu. Þeim sem kvarta undan því að aðstæður í fang­elsum séu of góðar yfir­sést sú stað­reynd að þján­ing fang­ans á rætur í því að vera ekki frjáls ferða sinna svo mán­uð­um, árum eða jafn­vel ára­tugum skipt­ir. Í þeim aðstæðum er vel­ferð fang­ans á herðum sam­fé­lags­ins og því sjálf­sagt að gera vist­ina bæri­lega. 

Stjórn­mála- og rétt­ar­heim­spek­ing­ur­inn Joel Fein­berg leggur áherslu á að refs­ing sé tján­ing­ar­tæki rík­is­valds­ins sem feli í sér sam­fé­lags­lega for­dæm­ingu. Til þess að hegn­ing geti talist refs­ing þarf van­þóknun að vera lýst yfir með afger­andi hætti. Mann­legt sam­fé­lag hefur alla tíð for­dæmt þá sem brjóta gegn ríkj­andi lögum og eflaust má færa rök fyrir því að sam­fé­lag okkar hafi með tím­anum orðið skiln­ings­rík­ara gagn­vart aðdrag­anda og ástæðum glæp­sam­legra brota. En á sama tíma gera til­koma inter­nets­ins og sam­fé­lags­miðla það að verkum að aldrei hefur verið auð­veld­ara að kynda undir almennri for­dæm­ingu glæpa . Í slíkum heimi er nauð­syn­legt að spyrja hversu lengi á for­dæm­ing sam­fé­lags­ins að vara? 

Bannað að spyrja um saka­skrá í atvinnu­um­sóknum

Fangar eru oft kvíðnir þegar þeir losna úr fang­elsi, ekki síst vegna þess að þrátt fyrir að form­legri refs­ingu sé nú lokið tekur tekur óform­leg refs­ing sam­fé­lags­ins oft við í formi útskúf­unar og for­dóma. Þeir sem hafa afplánað dóm eiga laga­legan rétt á að verða aftur þátt­tak­endur í sam­fé­lag­inu. En hvers virði eru sam­fé­lags­leg rétt­indi - til dæmis að stunda vinnu og eiga þak yfir höf­uðið - ef aðrir sam­fé­lags­þegnar eru ekki til­búnir til að gera fyrrum föngum kleift að halda áfram með líf sitt? Í októ­ber síð­ast­liðnum bann­aði New York fylki í Banda­ríkj­unum að spurt væri í atvinnu­um­sóknum hvort við­kom­andi væri á saka­skrá. Þetta þýðir ekki að spurn­ingin megi ekki koma upp í ráðn­ing­ar­ferl­inu,  en bann­inu er ætlað að koma í veg fyrir að þeim sem brotið hafa af sér sé hafnað strax í upp­hafi ráðn­ing­ar­ferl­is­ins. Vonir standa til að kom­ist fólk lengra í ferl­inu séu aft­vinnu­rek­endur til­búnir til að athuga betur hvers eðlis glæp­ur­inn hafi verið og leiti jafn­vel útskýr­inga hjá við­kom­andi. Til að skýra eft­ir­far­andi umræðu er nauð­syn­legt að gera grein­ar­mun ann­ars­vegar á því að leyfa fyrrum föngum að lifa lífi sínu í friði fyrir kast­ljósi almenn­ings og hins­vegar  þeirri spurn­ingu hvað ein­stak­lingar geti sjálfir lagt af mörkum til að aðstoða fyrrum fanga við að koma undir sig fót­un­um. 

Í fyrra atrið­inu felst spurn­ing um hvort rétt­læt­an­legt sé að fyrrum fangar megi ávallt eiga á hættu að afbrot þeirra séu notuð gegn þeim í almennri umræðu, þótt þeir brjóti aldrei af sér aft­ur. Auð­vitað er sjálf­sagt að fjalla um fyrri glæpi ef grunur leikur á að við­kom­andi hafi brotið af sér á ný, en um leið getur það talist tvö­föld refs­ing ef sá sem einu sinni hefur brotið af sér getur aldrei um frjálst höfuð strokið af ótta við að for­tíðin sé dregin upp og rýrð þar með kastað á núver­andi störf. Slíkt veldur áfram­hald­andi þján­ingu þótt form­legri refs­ingu sé lok­ið, og getur hún varað ævi­lang­t. 

Seinna atriðið er tölu­vert flókn­ara, þar sem lausn vand­ans krefst breytni af hálfu rík­is­ins sem og ein­stakra þegna þess. Það er ómögu­legt og óraun­hæft að leggja þá skyldu á hvern ein­stak­ling að honum beri að aðstoða hvern fyrrum fanga í öllum til­fell­um. Á sama tíma er ákveðin firr­ing í því fólgin að segj­ast styðja rétt fanga til þess að koma undir sig fót­unum á ný en telja það vera á ábyrgð sam­fé­lags­ins en ekki manns sjálfs - því sam­fé­lagið er jú ekk­ert annað en sam­safn þegn­anna. Ríkið getur aðstoðað fyrrum fanga við aðlögun en það getur ekki skikkað sam­fé­lags­þegna til að mynda félags­legt stuðn­ings­net. Þar er brota­löm, fyrrum fangar og fjöl­skyldur þeirra ein­angr­ast félags­lega og eiga oft erfitt upp­dráttar í sínu nán­asta umhverfi. Þetta á ekki síst við í litlu sam­fé­lagi eins og Íslandi þar sem fréttir ber­ast fljótt manna á milli.

Helgar til­gang­ur­inn þján­ing­una? 

Að sýna öðrum skiln­ing getur verið erfitt. Raunar svo erfitt að það hefur verið umtals­efni heim­spek­inga og fræði­manna í árþús­und. Skiln­ingur á mis­gjörðum ann­arra kemur ekki af sjálfu sér, hann kallar á ákveðna breytni hjá hverjum og ein­um. Mann­eskjan er breysk og sú tví­hyggja, að fólk sé ann­að­hvort gott eða slæmt í eðli sínu, á sjaldn­ast við. Gott fólk gerir slæma hluti og það er ávinn­ingur sam­fé­lags­ins að fólk verði virkir sam­fé­lags­þegnar á ný að lok­inni refs­ing­u.