„Stjórn­mála­menn réðu þessu eins og oft­ast með ákvörð­unum sínum um fjár­veit­ing­ar. Það hafði eng­inn áhuga á að leggja manni lið í þessu þegar eftir því var leit­að. Menn sem læra allt sem þeir vita um lög­gæslu af því að horfa á amer­íska löggu­þætti, hafa fullan skiln­ing ef það þarf að kaupa riffla eða annan búnað fyrir sér­sveit, en engan þegar skiln­ing­ur­inn kallar á vits­muna­lega þekk­ingu og þeir þurfa að lesa sér til. Þetta átti við um rann­sóknir efna­hags­brota yfir það heila. Svo allt í einu vökn­uðu menn við hrunið og fóru að skilja að kannski gætu refsilaga­brot í atvinnu­líf­inu haft afleið­ingar jafn vel fyrir þá sjálfa. En að ein­hver hafi haft áhuga á að hlusta á okkur sem höfðum á þessu þekk­ingu, það var ekki. Við gerðum það sem við gátum með það sem við höfð­u­m.“

Þetta segir Helgi Magnús Gunn­ars­son, vara­rík­is­sak­sókn­ari, í ummælum við deil­ingu á frétt Kjarn­ans um að Ísland hafi verið verið sett á gráan lista hjá Fin­ancial Act­ion Task Force (FATF) vegna ónógra varna gegn pen­inga­þvætti og fjár­mögnun hryðju­verka. Til­kynnt var um það síð­ast­lið­inn föstu­dag.

Helgi Magnús var um ára­bil sak­sókn­ari efna­hags­brota hjá emb­ætti rík­is­lög­reglu­stjóra, eða frá árinu 2007 og fram á haustið 2010. Hann stund­aði á sínum tíma fram­halds­nám í rann­sókn og sak­sókn efna­hags­brota við Polit­høg­skolen. 

Hann segir í sam­tali við Kjarn­ann að „menn­irn­ir“ sem hann minnt­ist á í ummæl­unum væru í raun allt kerf­ið. Stjórn­mála­menn, ráðu­neyti dóms­mála og emb­ætti rík­is­lög­reglu­stjóra. 

Ísland reyndi að bregð­ast við en það var of seint

Kjarn­inn hefur fjallað ítar­­­lega um þá stöðu sem hefur verið uppi í vörnum Íslands gagn­vart pen­inga­þvætti á und­an­­­förnum árum. FATF skil­aði skýrslu um varnir Íslands gegn pen­inga­þvætti og fjár­­­­­­­mögnun hryðju­verka í apríl í fyrra. Nið­­­­ur­­­­staða hennar var að Ísland fékk fall­ein­kunn. Lagaum­hverfi, virkni eft­ir­lits og fram­­­­fylgd var í lama­­­­sessi að mati FAT­F. 

Íslandi var gefið fram á mitt ár 2019 til að bregð­­­­ast við. Ef úrbætur yrðu ekki nægj­an­­­­leg­­­­ar, og Ísland færi á lista FATF yfir ósam­vinn­u­þýð ríki myndi það, að mati inn­­­­­­­lendra hags­muna­að­ila, leiða til þess að orðstír og trú­verð­ug­­­­leiki Íslands á alþjóða­vett­vangi biði veru­­­­legan hnekki. Lík­­­­­urnar á auk­inni erlendri fjár­­­­­fest­ingu myndu drag­­­ast saman og áhrif á láns­hæf­is­­­mat íslenskra fyr­ir­tækja, meðal ann­­­ars fjár­­­­­mála­­­stofn­ana, yrðu óum­flýj­an­­­leg.

Kjarn­inn greindi frá því í lok ágúst að Ísland hefði skilað FATF eft­ir­­­­­fylgn­is­­­­­skýrslu vegna aðgerða sem Ísland hefur gripið til til að bæta varnir sínar gegn pen­inga­þvætti og fjár­­­­­­­­­mögnun hryðju­verka, snemma í sum­­­­­­­­­ar. 

Í eft­ir­­­fylgn­is­­­skýrslu sem birt var snemma í sept­­­em­ber kom fram að Ísland hefði upp­­­­­­­fyllt 28 af 40 til­­­­­­­mælum sem FATF gerði kröfu um að lög­­­­­­­gjöf ríkja þurfi að upp­­­­­­­fylla. Ísland upp­­­­­­­fyllir ell­efu til­­­­­­­mæli að hluta en ein til­­­­­­­mæli, sem lúta að starf­­­­semi almanna­heilla­­­­fé­laga, töld­ust enn óupp­­­­­­­fyllt. Ráð­ist var í að keyra í gegn lög um þau fyrr í þessum mán­uði, og virt­ist þing­heimur þá vera að vakna til vit­undar um alvar­­­leika máls­ins. Það dugði þó ekki til þess að koma í veg fyrir að Ísland end­aði á list­an­um.

Ísland ætti bara að senda borð­fána á fund FATF

Sá sem deildi frétt­inni sem Helgi Magnús tjáði sig um var lög­fræð­ing­ur­inn Eyjólfur Ármanns­son, sem starf­aði á árum áður sem aðstoð­ar­sak­sókn­ari hjá efna­hags­brota­deild rík­is­lög­reglu­stjóra og þar áður hjá Fjár­mála­eft­ir­lit­inu á árunum 2006 til 2011. 

Í stöð­upp­færslu sinni sagði hann: „Núna tókst ekki að redda sér í kapp­hlaupi við tím­ann (veit ekki um síð­asta frest, en við erum í raun að tala um fjölda ára), nokkuð sem okkur tókst við matið 2006 en engin var eft­ir­fylgn­in. Nið­ur­staðan er að koma í ljós í dag, árið 2019.

Ekki var nokkur skiln­ingur á mik­il­vægi þessa mála­flokks á æðstu stöðum í stjórn­kerf­inu og áhugi og stuðn­ingur við hann eftir því. Við­horfið var að hér væri mála­flokkur úr öðrum heimi sem kæmi Íslandi í raun lítið við. Þetta væri eitt­hvað útlenskt, við­horf sem er áhuga­vert menn­ing­ar­legt fyr­ir­bæri innan íslenskrar stjórn­sýslu. Við yrðum samt að vera með sjóv og taka þátt. Fyrir Hrun sýndu bank­arnir áhuga. Aðal­at­riðið var að Ísland redd­aði sér með laga­breyt­ing­um. Svipað við­horf virð­ist vera í gangi í dag, sbr. grein­in.“

Eyjólfur segir í stöðu­upp­færsl­unni að hann hafi einu sinni sagt við sam­starfs­mann sinn í ráðu­neyti, þegar hann starf­aði þar, sem hafði mála­flokk­inn á sinni könnu að Ísland ætti bara senda íslenskan borð­fána á fund FATF. „Þátt­takan á fund­unum eftir FATF matið 2006 var ekki mikið meira en það, mið­að­ist við að hafa ein­hvern í sæti Íslands. Þessi nið­ur­staða hefur ekk­ert með fámenni að gera, heldur skiln­ings­leysi, heim­ótt­ar­skap og hreinan aula­skap. Klárt mál hvar ábyrgðin ligg­ur, en sam­kvæmt venju skiptir það auð­vitað ekki nokkru máli.“

Búið að styrkja skrif­stof­una

Efna­hags­brota­deild rík­is­lög­reglu­stjóra var sam­einuð emb­ætti sér­staks sak­sókn­ara haustið 2011, en pen­inga­þvætt­is­skrif­stofan var skilin eftir hjá emb­ætti rík­is­lög­reglu­stjóra. Hún færð­ist svo til sér­staks sak­sókn­ara, sem nú heitir hér­aðs­sak­sókn­ari, sum­arið 2015. Þá starf­aði einn maður á skrif­stof­unn­i. 

Skrif­stofan heitir nú skrif­stofa fjár­mála­grein­inga lög­reglu og hefur verið fjölgað til muna á henni und­an­farin miss­eri. Fjár­munir hafa verið settir í að kaupa upp­lýs­inga­kerfi til að taka á móti og halda utan um til­kynn­ingar um pen­inga­þvætti og eft­ir­lit með starf­semi innan bank­anna sjálfra hefur verið eflt. Inn­leið­ing þess kerfis er þó ekki að fullu til­bú­in.

Gagn­rýndi and­vara­leysi harka­lega fyrir rúmum ára­tug

Þetta er ekki í fyrsta sinn sem Helgi Magnús hefur sett fram gagn­rýni á þessi mál. Þann 20. júní 2007 var birt við­tal við Helga Magnús í frí­blað­inu Blað­inu. Deildin hans stýrði þá öllum rann­sóknum á efna­hags­brotum sem falið gátu í sér sak­næmt athæfi, þar með talið rann­sóknum á pen­inga­þvætt­i. 

Í við­tal­inu sagði Helgi Magn­ús: „Í alþjóða­væð­ingu við­skipta­lífs­ins og útrás fyr­ir­tækja felst að þau brot sem við erum að rann­saka eru að teygja sig mikið víðar um heim­inn. Það er fjöldi ríkja sem lifir á því að hjálpa mönnum að fela pen­ing­ana sína og við þurfum að fara þangað eftir upp­lýs­ing­um[...]Ann­að­hvort rann­sökum við brotin og höfum þau úrræði sem til þarf eða afbrota­menn geta ákveðið að fara með fjár­svikin sín yfir nokkur landa­mæri til að koma í veg fyrir að rann­sóknin nái til­gangi sín­um. Mér þykir það ekki ásætt­an­legt."

Ári síð­ar, 21. júní 2008, var birt annað við­tal við Helga Magnús í sama fjöl­miðli, sem hafði þá skipt um nafn og hét 24 stund­ir.

Þar sagði hann: „Efna­hags­brot hafa mörg hver alþjóð­legt eðli og teygja sig yfir fjölda landa. Við þurfum sér­hæft fólk sem hefur menntað sig í við­skipta­fræðum og góða lög­reglu­menn. En það kost­ar. Frá síð­asta sumri höfum við tapað fjórum full­mennt­uðum við­skipta­fræð­ing­um, eða öllum slíkum sem við höfð­um, til einka­geirans.“

Tæpum fjórum mán­uðum síðar hrundi íslenskt banka­kerfi á innan við viku.