Hið óvenju­lega land­ris á Reykja­nesskag­an­um, rétt vestan við fjallið Þor­björn, sem mælst hefur frá 21. jan­ú­ar, hefur haldið áfram og er nú orðið yfir þrír sentí­metrar þar sem það er mest. Vegna land­riss­ins og auk­innar jarð­skjálfta­virkn­i á svæð­inu var óvissu­stigi almanna­varna lýst yfir á föstu­dag. Það er enn í gildi.

„Ris heldur áfram með svip­uðum hætti, á svip­uðum stað og með­ ­svip­uðum hraða,“ segir Bene­dikt Ófeigs­son, jarð­eðl­is­fræð­ingur á Veð­ur­stofu Ís­lands, í sam­tali við Kjarn­ann. Hann bendir á að jarð­skjálftar séu algengir á þessum slóðum en að við­búið sé að land­risið valdi fleiri skjálft­um.

Bene­dikt segir að atburðir síð­ustu daga bendi til­ ­kviku­söfn­un­ar, land­risið sé vís­bend­ing um það. „Við sjáum þenslu­merki, það er að aukast spenna eða þrýst­ing­ur. Við teljum að þetta sé kvika miðað við hvern­ig þetta lítur út þó að það séu aðrir mögu­leikar í stöð­unn­i.“

Í gær var komið fyrir mæli upp á Þor­birni og í dag er stefnt að því að setja upp fleiri GPS-­mæla svo hægt sé að fylgj­ast enn betur með þró­un­inni. Í nótt mæld­ust nokkrir jarð­skjálftar tæpum tveimur kíló­metrum norður af Grinda­vík. Sá stærsti var 3,5 að stærð. 

Alls óvíst er hvort að sú atburða­rás sem hófst með land­risi og jarð­skjálfta­hr­inu fyrir viku muni leiða til eld­goss. Mögu­legt er að henn­i ljúki án frek­ari tíð­inda.

Gosið á landi og í sjó

Reykja­nesskag­inn er yngsti hluti Íslands. Hann er mjög eld­brunn­inn og dregur nafn sitt af all­miklu gufu- og leir­hvera­svæði, eins og seg­ir í ítar­legri grein Magn­úsar Á. Sig­ur­geirs­sonar jarð­fræð­ings í Nátt­úru­fræð­ingnum frá árinu 1995.

Í sam­an­tekt Magn­úsar og fleiri í Íslensku eld­fjalla­vefsjánni kemur fram að eld­stöðvakerfi Reykja­ness hafi verið í með­al­lagi virkt. Norð­ur­hlut­i þess renni inn í kerfi Svarts­engis en syðstu níu kíló­metr­arnir séu und­ir­ ­sjáv­ar­máli. Á nútíma (síð­ustu tíu þús­und árin eða svo) hafa þar orðið fleiri en fimmtán gos. Eld­gos á landi hafa ein­kennst af hraun­flæði en í sjó hafa orð­ið „s­urtseysk sprengigos“ eins og það er orð­að.

Frá land­námi hefur þrisvar sinnum gosið á Reykja­nesi, síð­ast á árunum 1211-1240  og eru þeir atburð­ir ­kall­aðir Reykja­nes­eld­ar. Á því tíma­bili gaus nokkrum sinn­um, þar af urðu þrjú ­gos í eld­stöðvakerfi sem kennt er við Svarts­engi. Eld­gosin voru hraun­gos á 1-10 kíló­metra löngum gossprung­um. Gos­virkni á Reykja­nes­i-­Svarts­engi ein­kenn­ist af ­goslotum eða eldum sem geta varað í ára­tugi og má búast við goslotu á um 1100 ára fresti.

Í Reykja­nes­eldum urðu sam­an­lagt minnst sex gos með hléum og vörðu frá tveimur til tólf ára. Gos­virknin hófst í eld­stöðvakerf­inu Reykja­nes­i og færð­ist svo í átt til Svarts­engis á seinni stigum eld­anna. Á Reykja­nes­i ­mynd­að­ist eitt hraun en þrjú við Svarts­engi. „Surtseysk gos“ urðu í sjó við Reykja­nes í eld­unum og mynd­uðu fjögur gjósku­lög. Tvö þess­ara gjósku­laga hafa fund­ist á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, í um 45 kíló­metra fjar­lægð, að því er fram kemur á Ís­lensku eld­fjalal­vefsjánni.

Reykja­nes­eldar tóku til alls vest­an­verðs Reykja­nesskag­ans. ­Sam­bæri­legir eldar voru einnig í gangi í Brenni­steins­fjöllum aust­ast á skag­an­um á 10. öld. Á 12. öld urðu svo Krísu­vík­ur­eldar um mið­hluta skag­ans, líkt og fram kemur í grein Magn­ús­ar.

Gjóska í allt að 100 kíló­metra fjar­lægð

All­mörg neð­an­sjáv­ar­gos hafa orðið á Reykja­nes­hrygg síðust­u ald­ir. Öfl­ugt gos varð suður af Eld­eyj­ar­boða árið 1783.  Þá mynd­að­ist eyja sem hvarf þó stuttu síð­ar­ ­vegna ágangs sjáv­ar. Á 19. öld er vitað um þrjú gos á þessum slóð­um, segir í Ís­lensku eld­fjalla­vefsjánni, og á 20. öld­inni varð nokkrum sinnum vart við ólg­u í sjó og gjósku­þústir sem lík­lega hafa verið af völdum lít­illa neð­an­sjáv­ar­gosa.

Stærsta þekkta gos á Reykja­nesi var sprengigos árið 1226. Í eld­fjalla­vefsjánn­i ­segir að gjóska úr því hafi borist með vindum til aust­urs og norð­aust­urs, þak­ið allan Reykja­nesskag­ann og fund­ist í jarð­vegi í allt að 100 kíló­metra fjar­lægð frá upp­tök­um.

Þá segir að rit­aðar heim­ildir gefi í skyn að gjósku­fall­ið hafi valdið heilsu­bresti í búfé á nær­liggj­andi svæð­um. Einnig kunni að hafa orðið jarð­vegseyð­ing á vest­ur­hluta Reykja­nesskaga. Lengd goss­ins er ekki þekkt en senni­lega hefur það varað í nokkrar vik­ur.

Í grein Magn­úsar í Nátt­úru­fræð­ingnum kemur fram að heim­ild­ir ­geti um fjölda gosa í sjó undan Reykja­nesi eftir land­nám en aðeins eitt á landi. Í heim­ildum sé hins vegar hvergi sagt berum orðum að hraun hafi runnið á Reykja­nesi en helst er þó ýjað að því í frá­sögnum við árin 1210-1211.

 Í Odd­verja­an­nál seg­ir til dæm­is: „Elldur wm Reyi­anes: Saur­li fann Elldeyjar hinar nyo enn hinar horfnar er alla æfi haufdu stadit.“

Sé þessi setn­ing færð til nútíma­máls er hún á þá leið að Sörli Kols­son hafi fundið „Eld­eyjar hinar nýju en að hinar hafi horfið er áður­ stóð­u“.

Magnús bendir á að alls sé óvíst hvort eða hvernig þessi frá­sögn tengd­ist þeirri Eldey sem við sjáum í dag en ekk­ert úti­loki að hún sé frá þessum tíma.

Í öðrum frá­sögnum af gosum í sjó á 13. öld er ávallt tal­að um eld­gos eða elda í sjó við eða fyrir Reykja­nesi. Það bend­ir, að mat­i ­Magn­ús­ar, ótví­rætt til goss í sjó.

Í Páls sögu bisk­ups segir við árið 1211: „Jörðin skalf öll og pipraði af ótta; himin ok skýin grétu, svá at mik­ill hlutr spillt­ist jarð­ar­ á­vaxt­ar­ins, en him­in­tún­glin sýndu dauða­tákn ber á sér, þá náliga var komit at hinum efstum lífs­stundum Páls bisk­ups, en sjór­inn brann ok fyrir land­inu þá; þar sem hans bisk­ups­dómur stóð yfir sýnd­ist náliga allar höfut­skepnur nokkut hrygð­ar­mark á sér sýna frá hans frá­fall­i“.

Magnús útskýrir í grein sinni að þegar sagt er að him­in­tung­lin ­sýni á sér dauða­tákn sé vel hugs­an­legt að þar sé vísað til móðu í lofti sem ­gjarnan er fylgi­fiskur hraun­gosa og að sól og tungl hafi af þeim sökum sýn­st rauð.

 „Mik­il­vægt hlýtur að telj­ast að þekkja eðli og hætti eld­virkn­innar á Reykja­nesi vegna hinnar ört ­vax­andi byggðra og umsvifa manna á Suð­ur­nesju­m,“ skrif­aði Magnús í grein sinn­i árið 1995. „Víst má telja að komi upp hraun á Reykja­nesi í náinni fram­tíð verða ­mann­virki þar í veru­legri hættu og af gjósku­gosi við strönd­ina get­ur, auk tjóns á mann­virkj­um, orðið veru­leg röskun á sam­göngum í lofti, á landi og í sjó.“