Sóttkví er kvenkynsorð sem er notað um það þegar fólki er gert að loka sig af tímabundið til að draga úr smithættu og afstýra útbreiðslu smitsjúkdóma. Það er sett saman úr orðunum sótt (veiki), sem einkum er haft um smitsjúkdóma, og kvenkynsorðinu kví (aflokað svæði). Síðara orðið er ekki mjög algengt eins og sést á því að rithættinum „sótthví“ bregður nokkuð fyrir – og hann er vitnisburður um að flestir landsmenn gera engan greinarmun á kv- og hv- í framburði og þar af leiðandi heyrist enginn munur á orðunum kví og hví.
Á þessum orðum hefst pistill Ástu Svavarsdóttur rannsóknardósents á vef Árnastofnunar.
Ásta skrifar að þótt orðið kví sé tiltölulega fátítt nú á dögum komi það alloft fyrir sem síðari liður samsettra orða eins og eldiskví, flotkví, herkví, þurrkví – og sóttkví. Áður fyrr hafi orðið verið algengara og þá sérstaklega notað um litlar réttir heima við bæi þar sem ánum var safnað til að mjólka þær. Kvíar gátu verið úr færanlegum grindum og af því sprettur orðasambandið að færa út kvíarnar sem nú er einkum notað í yfirfærðri merkingu um það að efla starfsemi sína eða auka umsvif sín, skrifar Ásta.
Aldur og saga
Það kemur Ástu nokkuð á óvart að í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans sé einugis eitt dæmi frá síðari hluta 20. aldar um orðið sóttkví. Fyrir því geta að hennar mati verið tvær ástæður, annaðhvort að orðið sé yngra en búast mætti við eða að eldri dæmi hafi af tilviljun ekki ratað í safnið. „Það er fljótlegt að ganga úr skugga um að hér á það síðarnefnda við því á vefnum Tímarit.is má finna dæmi allt frá upphafi aldarinnar, þegar sóttkví var eitt af fáum úrræðum til að hefta útbreiðslu alvarlegra smitsjúkdóma eins og taugaveiki, mislinga og ekki síst spænsku veikinnar,“ skrifar Ásta og tekur eftirfarandi dæmi:
Voru svo þessir bæir í sóttkví og samgöngubanni, sumir fram að vertíð og sumir fram á Góu. (Fjallkonan 1903)
Flateyri er nú í sóttkví, af því að mislínga hefur orðið vart á Sólbakka. (Bjarki 1903)
Er Siglufjörður í sóttkví, þar eð veikir menn voru á vélbát, sem þangað kom frá Rvík. Er vonandi, að varnirnar beri árangur. (Landið 1918)
Sögulegar heimildir sýna að áður en orðið sóttkví og orðalagið að vera í sóttkví og setja í sóttkví urðu ríkjandi um slík úrræði voru önnur skyld orð talsvert notuð. Þar má einkum nefna sögnina sóttkvía (setja í sóttkví), lýsingarorðið sóttkvíaður (vera í sóttkví) og nafnorðið sóttkvíun (það að setja í sóttkví). Að því er fram kemur í pistli Ástlu má finna dæmi um öll þessi orðbæði í ritmálssafninu og í blöðum og tímaritum á Tímarit.is, sérstaklega frá fyrstu áratugum 20. aldar, og í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndals er orðið sóttkví ekki, einungis sóttkvía (so.) og sóttkvíun (no.).
„Svo virðist sem það orðalag sem nú tíðkast hafi farið að festast í sessi í kjölfar spænsku veikinnar og nú heyrast önnur orð en sóttkví lítið sem ekki,“ skrifar Ásta að lokum í pistli sínum.
