„Ætlum við virki­lega að sætta okkur við 1,5 pró­sent bólu­setn­ing­ar­hlut­fall í Afr­íku á meðan það er þegar orðið 70 pró­sent í sumum lönd­um?“

Þetta sagði Tedros Adhanom Ghebr­eyesus, for­stjóri Alþjóða heil­brigð­is­mála­stofn­un­ar­innar (WHO) á blaða­manna­fundi á föstu­dag þar sem hann og aðrir sér­fræð­ingar fóru yfir stöð­una á heims­far­aldri kór­ónu­veirunn­ar. Hann sagði ástandið í Afr­íku hafa versnað hratt og dauðs­föllum fjölgað um 80 pró­sent á aðeins fjórum vik­um. Þar væri eins og víð­ast ann­ars staðar hið bráðsmit­andi delta-af­brigði veirunnar orðið ráð­andi. Staðan í Afr­íku væri þó gjör­ó­lík þeirri sem er uppi í Evr­ópu og Banda­ríkj­unum þar sem bólu­setn­ing væri skammt á veg komin og sömu­leiðis skortir grund­vallar aðföng til heil­brigð­is­þjón­ustu á borð við súr­efni og hlífð­ar­fatnað fyrir heil­brigð­is­starfs­fólk.

Að sama skapi væru sýna­tökur í fátækum ríkjum aðeins brot (innan við 2 pró­sent) af þeim fjölda sem rík­ari lönd eru að taka. „Því er heim­ur­inn blindur þegar kemur að því að skilja sjúk­dóm­inn og hvernig hann breyt­ist. Án betri skimunar á alþjóða­vísu getum við ekki barist við sjúk­dóm­inn í eld­lín­unni og dregið úr hætt­unni á því að ný og hættu­legri afbrigði komi fram.“

WHO stefnir enn að því mark­miði að hvert ríki heims verði búið að bólu­setja að minnsta kosti 10 pró­sent íbúa sinna fyrir lok sept­em­ber, að minnsta kosti 40 pró­sent fyrir lok árs og um 70 pró­sent um mitt næsta ár. „Við erum langan veg frá því að ná þessum mark­mið­u­m,“ sagði Ghebr­eyesus.

Um helm­ingur ríkja heims hefur náð þeim áfanga að bólu­setja 10 pró­sent íbú­anna og innan við fjórð­ungur 40 pró­sent þeirra. Aðeins þrjú lönd hafa full­bólu­sett 70 pró­sent íbú­anna: Malta (86%), Sam­ein­uðu arab­ísku fursta­dæmin (71%) og Ísland (75%).

Afr­íka til­búin en fær ekki bólu­efni

Nær ómögu­legt er talið miðað við stöð­una nú að mik­ill meiri­hluti Afr­íku­ríkja nái hinu 10 pró­senta mark­miði WHO fyrir lok sept­em­ber. Stofn­unin hefur ítrekað kallað eftir því að þjóðir heims sam­ein­ist um það mark­mið að bólu­setja sem flesta, alls stað­ar. „Enn er dreif­ing bólu­efna órétt­lát,“ sagði for­stjóri stofn­un­ar­inn­ar.

Mörg Afr­íku­ríki séu til­búin með sínar bólu­setn­inga­á­ætl­an­ir, búin að und­ir­búa fjölda­bólu­setn­ing­ar. Það sem hins vegar vantar eru bólu­efni.

„Innan við tvö pró­sent af öllum skömmtum sem hefur verið dreift í heim­inum hafa farið til Afr­ík­u,“ sagði Ghebr­eyesus og end­ur­tók orð sín: „Innan við tvö pró­sent.“ Það sé gríð­ar­lega alvar­leg staða fyrir alla heims­byggð­ina ef takast á að vinna bug á far­aldr­in­um.

Hann hvatti enn og aftur stjórn­völd í efn­aðri ríkjum að leggja meira af mörkum til COVAX-­sam­starfs­ins. Slík fjár­fest­ing væri aðeins brot af því sem rík­is­stjórnir væru að setja í bar­átt­una gegn COVID-19. „Spurn­ingin er ekki hvort að heims­byggðin hafi efni á að fara í þessar fjár­fest­ingar heldur hvort að hún hafi efni á að gera það ekki.“

Algjör­lega óásætt­an­legt

Bruce Aylward, lækn­ir, far­alds­fræð­ingur og einn helsti ráð­gjafi for­stjóra WHO, segir að sprengja í dauðs­föllum af völdum COVID-19 í Afr­íku síð­ustu vikur ætti að vera „al­gjör­lega óásætt­an­leg“ á alþjóða­vísu. „Það er algjör­lega óásætt­an­legt að á tíma þar sem öflug og árang­urs­rík bólu­efni eru komin til sög­unn­ar, á tíma þegar millj­örðum skammta af þeim hefur verið dreift til ákveð­inna heims­hluta að dauðs­föllum hafi fjölgað um 80 pró­sent í Afr­íku. Algjör­lega óásætt­an­leg­t.“

Hann sagði stefnu­breyt­ingar þörf. Með sama fram­haldi myndu mark­mið WHO um 10 pró­sent bólu­setn­ing­ar­hlut­fall í Afr­íku ekki nást í sept­em­ber. „Það ætti að vera ör á sam­visku okkar allra,“ sagði hann. Engin raun­veru­leg ástæða væri fyrir mis­skipt­ing­unni, „nóg af bólu­efni er til í heim­in­um, nóg af pen­ingum er til í heim­in­um, næg þörf fyrir og næg eft­ir­spurn eftir bólu­efnum svo auð­veld­lega yrði hægt að ná 30-40 pró­sent hlut­falli þar sem bólu­efni yrðu gerð aðgengi­leg“.

Stóra verk­efnið hans núna, sem og ann­arra hjá WHO, væri að finna leiðir til að koma meira bólu­efni inn á færi­bandið – koma því til fátæk­ari ríkja.

Ákvörð­unin liggur hjá nokkrum for­stjórum

Hvenær munu lönd Afr­íku ná nægi­lega miklu ónæmi, hinum svo­kall­aða hjarð­ó­næm­is­þrösk­uldi, spurði hann svo og svar­aði: „Því miður liggur ákvörðun þar um ekki hjá Afr­íku­ríkj­unum sjálf­um. Núna er ákvörð­un­ar­valdið hjá hópi for­stjóra og stjórna stórra fyr­ir­tækja sem selja bólu­efni, hjá löndum sem fram­leiða bólu­efni og hjá löndum sem hafa yfir að ráða samn­ingum um meiri­hluta alls bólu­efnis heims­ins.“

Spurður hvort að 10 pró­sent bólu­setn­ing­ar­mark­mið fyrir Afr­íku í sept­em­ber væri þá ekki óraun­hæft svar­aði hann að í ljósi þess sem hann hefði rakið væri „hræði­legt“ að segja slíkt. Við ættum aldrei að tala um hvað við teljum eiga eftir að ger­ast í Afr­íku sam­an­borið við Banda­ríkin eða Evr­ópu. Við ættum að setja sömu mark­mið, hafa sama metnað alls stað­ar. Þannig að ef Evr­ópa nær 60 eða 70 pró­sent hlut­falli í bólu­setn­ing í lok árs – af hverju ætti Afr­íka ekki að ná því lík­a?“

Þegar og ef örv­un­ar­skammtar verða þarfir

Að minnsta kosti tvö ríki, Ísr­ael og Ísland, hafa ákveðið að gefa full­bólu­settum örv­un­ar­skammt á næstu dög­um. Í Ísr­ael er verið að bólu­setja eldra fólk með þriðja skammti Pfiz­er-BioNTech bólu­efn­inu, og á Íslandi er að hefj­ast end­ur­bólu­setn­ing fólks sem fékk Jans­sen-­bólu­efn­ið. Þeim mun standa ýmist skammtur af Pfizer eða Moderna til boða.

WHO hefur enn ekki mælt með örv­un­ar­skömmtum en segir tvennt skipta máli þegar komi að end­ur­bólu­setn­ingu fólks, „þegar og ef“ hennar ger­ist þörf, sagði Ayward um þetta mál á blaða­manna­fund­in­um. Í fyrsta lagi væri það hversu lengi bólu­efnin veittu vernd og í öðru lagi hvort að þau veittu vernd gegn nýjum afbrigð­um.

„Núna er það alveg ljóst að bólu­efnin virð­ast hafa góð áhrif gegn alvar­legum veik­ind­um, sjúkra­húsinn­lögnum og dauða,“ sagði hann en að stöðugt væri safnað nýjum gögnum þar um. Helsta for­gangs­málið væri að gera sér grein fyrir því að við erum stödd í heims­far­aldri þar sem allir þurfi að vinna sam­an. „Við getum ekki hugsað um for­gang fyrir ákveðið land eða ákveðið sam­fé­lag heldur nálg­ast verk­efnið á heims­vís­u.“

Eins og að pissa í skó­inn sinn

For­gangs­verk­efni væri að bólu­setja alla aldr­aða, heil­brigð­is­starfs­menn og fólk með und­ir­liggj­andi sjúk­dóma til að hægja á útbreiðslu veirunnar og minnka líkur á nýjum afbrigð­um. Síðan sé hægt að huga að öðrum hóp­um. „Svo ef við ætlum að breyta for­gangs­röð­un­inni þá ætti breyt­ingin ekki að vera í for­gangs­hóp­unum sjálfum heldur hvar við verðum að bólu­setja for­gangs­hópana.“

Hann sagði það eins og að pissa í skó­inn sinn fyrir ein­stök lönd að halda að þau geti „bólu­sett sig út úr þessu“ án þess að veita stöð­unni ann­ars staðar í ver­öld­inni athygli.