Í gær voru sam­þykkt lög á Alþingi sem fella niður fjár­magns­höft á almenn­ing að mestu. Frum­varpið var lagt fram 17. ágúst og var sam­þykkt ein­róma í gær. Þó ennþá verði fyrir hendi tak­mark­anir á fjár­magns­flutn­ing­um, þá er þetta stórt og sögu­legt augna­blik fyrir land og þjóð og er áhrifa­mik­ill vitn­is­burður um að við séum á réttri leið eftir hið ein­staka efna­hags­hrun dag­ana 7. til 9. októ­ber 2008.

Seðla­bank­inn hefur nú áhrifa­meiri tól en áður til að tryggja fjár­mála­stöð­ug­leika, meðal ann­ars með reglu um bind­ingu reið­u­fjár vegna nýs inn­­­­­­­streymis erlends gjald­eyris sem á að draga úr hættu­legum afleið­ingum vegna svo­kall­aðra vaxta­muna­við­­­­skipa. Þá eru allar meiri­háttar fjár­magns­hreyf­ingar og fjár­fest­ingar úr landi háð­ar­ ­sam­þykki Seðla­bank­ans, en almenn­ingur getur farið að fjár­festa erlendis og hefur meira frelsi til ráð­stöf­unar á sínum fjár­munum en áður.

Nú er það ekki bara elítan sem getur átt sparnað sinn erlend­is.

Full ástæða til að hrósa

Það kann að vera að það sé ekki til mik­illa vin­sælda fallið hjá ­fólki, að hrósa stjórn­mála­mönnum og sér­fræð­ingum sem starfa með þeim, innan og utan ráðu­neyta og stofn­anna rík­is­ins, en nú er full ástæða til þess að ger­a það. Stjórn­mála­menn og sér­fræð­ingar sem unnið hafa með þeim hafa staðið sig vel á und­an­förnum átta árum við að rétta af þjóð­ar­skút­una, eða í það minnsta stuðla að því með aðgerðum sem að þeim snúa. Losun hafta er stór­mál og var tækni­lega flókið við­fangs­efni, viða­mikið og um margt spennu­þrung­ið, enda miklir ólíkir hags­munir í húfi.

Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, getur ver­ið á­nægður með stöð­una og þau verk sem unnin hafa verið á árinu sem tengj­ast þess­ari mik­il­vægu vinnu, að losa um höft­in. Það sama má segja um Má Guð­munds­son seðla­banka­stjóra.

Skulda­staða þjóð­ar­búss­ins gagn­vart útlöndum er um þessar mund­ir­ ­með ólík­indum góð, og hefur ekki verið betri í ára­tugi. Skuldir í erlendri mynt við útlönd eru litlar sem engar hjá litlum og ­með­al­stórum fyr­ir­tækj­um, og nær ein­göngu bundnar við fyr­ir­tæki með tekjur í er­lendri mynt. Má þar nefna orku­fyr­ir­tæk­in, stærstu sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækin og ­síðan íslensk fyr­ir­tæki sem starfa á erlendum mörk­uðum eins og Marel og Öss­ur.

Fjár­mála­kerfið í höndum almenn­ings

Íslenska fjár­mála­kerfið er nú að mestu fjár­magnað af almenn­ing­i, ­sem jafn­framt á kerfið að mestu leyti. Um 80 pró­sent af því er í eigu rík­is­ins, og eigið féð – mun traust­ara en það var fyrir hrun – er tæp­lega 500 millj­arð­ar­ króna.

Löngu tíma­bært er að leiða til lykta rök­ræður um hvernig fjár­mála­kerf­ið á að vera skipu­lagt, og á hvaða þáttum á að bera baká­byrgð rík­is­ins og hverjum ekki. 

Átta árum eftir að íslenskur almenn­ingur var ráð­þrota og hrædd­ur, í kjöl­far ein­staks efna­hags­hruns, er Ísland nú með sterka stöðu í sam­an­burð­i við flest þróuð ríki heims­ins.

Neyð­ar­lögin og fjár­magns­höftin reynd­ust Íslandi áhrifa­mik­il hjálp­ar­tæki á ögur­stundu. Til slíkra ráð­staf­ana gátu önnur ríki ekki gripið til­ ­með sam­bæri­legum hætti. Hrunið var svo stórt og umfangs­mikið að neyð­ar­að­gerð­ir voru óum­flýj­an­leg­ar. Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn hefur fengið sitt til baka, og ­ríkið skuldar honum ekk­ert. 

Þegar ég er að tala við fólk hér í útlönd­um, sem spyr hvern­ig Ís­landi gengur núna, þá verður það nær und­an­tekn­inga­laust hissa á því hversu ­staðan er sterk.

Fjórir punktar eru sér­stak­lega jákvæð­ir.

1. Ríkið skuldar nú innan við 60 pró­sent af ár­legri lands­fram­leiðslu, sem telst lítið í sam­an­burði við flest önnur þró­uð ­ríki. Skuld­irnar voru hærri en 100 pró­sent eftir hrun­ið.
   
   
2. Verð­bólga er 1,8 pró­sent og hefur verið und­ir­ 2,5 pró­sent mark­mið­inu í á þriðja ár. Þetta hefur verið lyk­il­at­riði í efna­hags­bat­anum und­an­farin miss­er­i. 
   
   
3. Fjár­magns­höft hafa verið losuð og tól leidd í lög sem gera Seðla­banka Íslands mögu­legt að bregð­ast við erf­ið­leikum og ójafn­vægi.
   
   
4. Skuldir íslenskra fyr­ir­tækja, heim­ila og hins op­in­bera (ríki og sveit­ar­fé­lög) eru að litlu leyti í erlendri mynt eða við út­lönd. Þetta er stórt mál í mínum huga, eins og áður sagði, sem hjálpar til við að taka á mál­u­m þegar efn­hags­þróun erlendis fer að hafa mikil áhrif á Íslandi, eins og ger­ist reglu­lega.
   
   

Alltaf má þó gera bet­ur, og það á við um Ísland eins og önn­ur ­ríki.

Sér­stak­lega þurfa að stjórn­mála­menn að ákveða hvern­ig fjár­mála­kerfið á að virka til fram­tíðar lit­ið, og reyna að hindra að ­fífldirfska geti ráðið ferð­inni aftur með miklu tjóni fyrir almenn­ing. Dómar hafa nú end­ur­tekið stað­fest það, að lög­brot voru framin um langt skeið á fjár­mála­mark­aði fram að hrun­in­u. 

Eins er full ástæða til að þess fyrir stjórn­völd að huga að innviðum lands­ins, ekki síst vegna þeirrar miklu sóknar sem hefur verið hing­að til lands frá erlendum ferða­mönn­um. Á innan við fimm árum hefur ferða­þjón­usta í land­inu umturn­ast og spár benda til þess að gjald­eyr­is­inn­spýt­ing vegna henn­ar verði yfir 500 millj­arðar á næsta ári, og á þessu ári yfir 400 millj­arð­ar. Þetta eru miklar stærði og full ástæða til að spyrja að því hvort ekki sé nauð­syn­legt að styrkja sam­göng­ur, aðstöðu í þjóð­görðum og á sama tíma styrkja tekju­stofna sveit­ar­fé­laga vítt og breitt um land­ið, til að inn­við­irnir verði betri og sterk­ari.

Kosn­ing­arnar 29. októ­ber ættu ekki að snú­ast um til­tekt­ina eftir hrun­ið. Henni er lokið að mestu, og rík­is­stjórnir Jóhönnu Sig­urð­ar­dótt­ur, Sig­mundar Dav­íðs G­unn­laugs­sonar og Sig­urðar Inga Jóhanns­sonar geta verið stolt af því hvern­ig til tókst.

Miklu frekar ættu kosn­ing­arnar að snú­ast um fram­tíð­ar­sýn­ina. Hvernig er eðli­legt að haga auð­linda­nýt­ingu? Hvernig ætlar Ísland að upp­fylla Par­ís­ar­sátt­mál­ann? Sam­rým­ist það honum að vera að bora eftir olíu í íslenskri lög­sögu? Hvernig á takast á við mis­skipt­ingu auðs? Hvernig verð­ur­ ný­sköpun efld? Og síð­ast en ekki síst; hvernig á að standa að upp­bygg­ing­u heil­brigð­is- og mennta­þjón­ustu í land­inu? Þaðan hafa borist hálf­gerð neyð­ar­óp að und­an­förnu sem full ástæða er til að taka alvar­lega. 

Hið almenna deilu­mál um hvernig eigi að for­gangs­raða í rík­is­rekstr­inum verður einnig jafn krefj­andi næstu miss­erin og það hefur verið til þessa. 

Krefj­andi hag­stjórn

Eins og alltaf er raunin með Ísland, þá mun þróun erlendis hafa ­mikil áhrif og okkar örsmáa ein­angr­aða hag­kerfi. Olíu­verð hefur til dæmis hækkað um 100 pró­sent á hálfu ári á er­lendum mörk­uð­um. Tunnan af hrá­olíu hefur farið úr 26 Banda­ríkja­dölum í 52, og út­lit fyrir að það geti farið hækk­andi á næst­unni. Það mun skila sér í auk­inn­i verð­bólgu á Íslandi.

OPEC ríkin munu eiga form­legan fund í nóv­em­ber og verður þar tekin ákvörðun um, hvort draga eigi úr olíu­fram­leiðslu og í hversu miklu mæli. Ákvörð­unin getur haft mikil áhrif á eigna­verð á mörk­uð­um, og stuðlað að mik­illi verð­hækkun á olíu ef ákveðið verður að draga úr fram­leiðslu. Sádí-­Ar­abía er stærsti olíu­fram­leið­and­inn innan OPEC og hefur mest áhrif á það hvað ákveðið verður að ger­a. 

Allra augu á geng­inu

Gengi krón­unnar er líka áhættu­þáttur fyrir Íslenska hag­kerf­ið. Má þar nefna, að stærstu skráðu fyr­ir­tæki lands­ins, Icelanda­ir, Marel og Öss­ur, eru öll með efna­hag í erlendri mynt og styrk­ing krón­unnar getur haft mik­il á­hrif á verð­mæti þeirra í krónum talið. Að und­an­förnu hefur verð­mæti félaga ­fallið nokk­uð, og styrk­ing krón­unnar á vafa­lítið sinn þátt í því. Þá hafa þau við­horf komið fram að und­an­förnu, að gengi krón­unnar hafi lengi verið „falskt“ vegna inn­gripa Seðla­bank­ans á gjald­eyr­is­mark­að. Nú eru þau mun minni, og vel hugs­an­legt að krónan muni styrkj­ast tölu­vert á næst­unni. Kannski fer evran í átt að hund­rað krón­um, en hún kostar nú 127 krón­ur. Fyrir ári síðan kost­aði hún­ 150 krón­ur.

Sjáv­ar­út­veg­ur­inn er einnig við­kvæmur fyrir geng­is­þró­un­inni.

Í ljósi sög­unnar er full ástæða til að fylgj­ast vel með geng­inu. Í raun ættu allra augu að vera á því.

Afnám hafta eru merki­leg tíma­mót og ástæða til að gleðj­ast yfir­ þeim. Staðan á Íslandi er að mörgu leyti góð í augna­blik­inu, en hún get­ur breyst á skömmum tíma til hins verra eins og sagan geymir mörg dæmi um. Deil­urnar um hvernig sam­fé­lag við viljum búa til fyrir kyn­slóðir fram­tíð­innar verða vafa­lítið áfram harð­ar, en von­andi þok­ast hlut­irnir í rétta átt eins og þeir hafa gert á und­an­förnum árum.