Í ára­mótaskaup­inu árið 2006 var gegn­um­gang­andi brand­ari þar sem sem ólukku­legur maður var ítrekað spurður af hverju hann væri ekki, eða gerði ekki, eins og Hannes Smára­son. Á þeim tíma var Hann­es, þá for­stjóri hins gríð­ar­lega umsvifa­mikla fjár­fest­inga­fé­lags FL Group, nokk­urs konar hálf­guð í huga hluta þjóðar á eyðslu­fyll­eríi með lán­aða þýska spari­sjóða­pen­inga. Hann virt­ist ekki geta gert neitt rangt og allt sem þessi snjalli fjár­festir snerti virt­ist verða að gulli.

Í umfjöllun Mark­að­ar­ins, fylgi­blaðs Frétta­blaðs­ins um við­skipti og efna­hags­mál, þegar Hannes var val­inn maður árs­ins 2006, sagði m.a.: „Hann fór inn í þetta ár með ýmsar hrakspár á bak­inu og efa­semdir um stefnu, en kemur út úr því með inn­leystan hagnað fyrir á fimmta tug millj­arða og með öfl­ug­asta fjár­fest­inga­fé­lag Evr­ópu sem getur fjár­fest fyrir 200 millj­arða króna.“

Þar sagði Hannes að „við viljum helst ekki skrifa tékka sem er minni en fimm til tíu millj­arðar í ein­stakri fjár­fest­ing­u.[...]Við erum rétt að verða þekkt í alþjóð­legum fjár­fest­inga­heimi, en það á algjör­lega eftir að nýta þann mögu­leika að gera Ísland að spenn­andi fyr­ir­tæki fyrir fjár­mála­fyr­ir­tæki og banka.“

Tæpu ári eftir að við­talið var tekið hætti Hannes sem for­stjóri FL Group eftir að hafa ekki haft fjár­hags­lega burði til að taka þátt í hluta­fjár­aukn­ingu sem átti að bjarga félag­inu. Það gekk ekki betur en að það fór í greiðslu­stöðvun nokkrum dögum áður en að Geir H. Haarde bað guð að blessa Ísland og kröfu­hafar þess eru enn að vinda ofan af veisl­unni í dag, átta árum síð­ar. Þús­undir hlut­hafa sáu eign sína í félag­inu verða að engu.

Pen­ingar til Panama

Hannes var líkt, og margir aðrir sam­ferða­menn hans í skýja­borgum fjár­mála­steypunnar sem átti sér stað fyrir hrun, til rann­sóknar hjá alls kyns emb­ætt­um. Tvö mál vöktu þar mesta athygli: hin svo­kall­aða Pace-flétta og milli­færsla á fé almenn­ings­hluta­fé­lags­ins FL Group inn á banka­reikn­ing fjár­fest­inga­fé­lags­ins Fons til að kaupa danska flug­fé­lagið Sterl­ing. Erf­ið­lega gekk þó að nálg­ast gögn og þeir aðilar máls sem höfðu upp­lýs­ingar um þau sem gætu varpað ljósi á málin kusu margir hverjir að varpa engu slíku ljósi.

Pace-­málið er á meðal þekkt­ustu íslensku hrun­mál­anna. Alls hafa verið sagðar um hund­rað fréttar af því frá byrjun árs 2010. Það kom fyrst upp á yfir­borðið þegar slitabú Fons, eign­ar­halds­fé­lags sem stýrt var af fjár­fest­inum Pálma Har­alds­syni en var þá orðið gjald­þrota, fór að rann­saka hvað hefði orðið um þrjá millj­arða króna sem milli­færðir höfðu verið af reikn­ingum félags­ins í apríl 2007 inn á banka­reikn­ing í eigu panamska félags­ins Pace Associ­ates. Eng­inn virt­ist vita hver ætti félagið sem tók við þessum miklu fjár­mun­um.

Það vakti líka athygli að milli­færslan var ekki færð end­an­lega í bók­hald Fons fyrr en rúmu ári eftir að hún átti sér stað, eða í júlí 2008. Þá var gjörn­ing­ur­inn færður inn sem lán og það lán afskrifað sam­hliða án útskýr­inga.

Skipta­stóri bús Fons kærði málið til emb­ættis sér­staks sak­sókn­ara, sem nú heitir hér­aðs­sak­sókn­ari, í nóv­em­ber 2010. Skömmu síðar hófst form­leg rann­sókn. Að hans mati áttu millj­arð­arnir þrír að fara til kröfu­hafa Fons, sem þá var veru­lega gjald­þrota, og ljóst að lítið sem ekk­ert myndi fást upp í tug­millj­arða króna kröf­ur.

Þetta má

Í Panama­skjöl­unum kom fram að Hannes Smára­son var með pró­kúru í Pace og stýrði því félag­inu. Nokkrum dögum eftir að sú frétt var sögð, í maí síð­ast­liðn­um, var til­kynnt að ekki yrði ákært í mál­inu. Ástæðan var sú að tveir hæsta­rétt­ar­dóm­arar hefðu fall­ist á í nið­ur­stöðu sinni í öðrum málum tengdum félag­inu að Fons hefði verið gjald­fært og með góða eig­in­fjár­stöðu allt fram að efna­hags­hrun­inu. Því mat emb­ætti hér­aðs­sak­sókn­ara að minni líkur væru á því en meiri að sak­fell­ing myndi fást í mál­inu.

Í rök­stuðn­ingi sem hér­aðs­sak­sókn­ari veitti skipta­stjóra Fons, og Kjarn­inn hefur undir hönd­um, er Pace málið hins vegar skýrt. Þar kemur fram að Hannes Smára­son hafi ráð­stafað þeim þremur millj­örðum króna sem Fons lán­aði til Pace. 900 millj­ónir króna fóru inn á reikn­ing aflands­fé­lags fjár­fest­is­ins Magn­úsar Ármann vegna þátt­töku Hann­esar í fast­eigna­verk­efni í Ind­landi en að öðru leyti var fjár­mun­unum ráð­stafað „að stærstum hluta til hluta­bréfa­við­skipta erlendis fyrir reikn­ing Pace eða ann­ars með öðrum hætti í eigin þágu, annað hvort þá með greiðslu per­sónu­legra skuld­bind­inga eða beinum greiðslum til hans eða náinna tengsla­manna eða hins vegar með beinum greiðslum til inn­lendra og erlendra félaga á hans veg­um.“

Það lá sem sagt fyrir að Fons mátti milli­færa þrjá millj­arða króna inn á aflands­fé­lag í eigu við­skipta­fé­laga ann­ars eig­anda þess, færa þá upp­hæð síðan í reikn­ing ári síðar sem lán, afskrifa það strax án afleið­inga og fara síðan í tug­millj­arða þrot innan við ári síð­ar. Allt vegna þess að Hæsta­rétt­ar­dóm­arar töldu hók­u­s-pókus efna­hags­reikn­ing félags­ins sýna góða stöðu þegar raun­veru­leik­inn stað­festi að svo var aug­ljós­lega ekki.

Milli­færsla úr almenn­ings­hluta­fé­lagi

Ef Pace-­málið var eitt mest umtal­aða hrun­málið þá var Sterl­ing-­málið eitt fræg­asta fyr­ir­hruns­mál­ið. Í mjög stuttu máli sner­ist það um að Hannes Smárá­son lét milli­færa þrjá millj­arða króna sum­arið 2005 af reikn­ingum FL Group, félags sem hann var þá stjórn­ar­for­maður í, inn á nýjan banka­­­reikn­ing FL Group hjá Kaup­­­þingi í Lúx­em­borg sem Hannes hafði látið stofna fimm dögum áður. Sam­­­kvæmt sér­­­­­stöku umboði hafði Hannes fullt og ótak­­­markað umboð til ráð­staf­ana á fjár­­­munum félags­­­ins á þeim banka­­­reikn­ing. Fjár­­­mun­irnir voru sama dag færðir frá nýja banka­­­reikn­ingnum yfir á banka­­­reikn­ing Fons eign­­­ar­halds­­­­­fé­lags. Sama Fons og lán­að­i/gaf Pace þrjá millj­arða króna sum­arið 2007. Þar var fjár­­­hæð­inni skipt í danskar krónur og í kjöl­farið lagðar inn á félagið Fred. Olsen & Co., þáver­andi eig­anda flug­­­­­fé­lags­ins Sterl­ing Air­lines, sem Fons var að kaupa. Millj­­­arð­­­arnir þrír mynd­uðu stóran hluta af þeim fjórum millj­­­örðum króna sem Fons greiddi fyrir kaup á Sterl­ing á þessum tíma.

Hannes neit­aði árum saman að milli­færslan hafi átt sér stað. Hann mætti t.d. í Kast­ljós við­tal í októ­ber 2005 og sagði ávirð­ing­arnar vera „þvælu“.

Hvorki þáver­andi for­stjóri, fjár­mála­stjóri eða stjórn FL Group höfðu hug­mynd um að þetta ætti sér stað né höfðu haft aðkomu að ákvörðun um milli­færsl­una. For­stjór­inn hætti í kjöl­farið og stjórnin sagði af sér. Hannes tók sjálfur við sem for­stjóri. FL Group var á þessum tíma almenn­ings­hluta­­­fé­lag í eigu rúm­­­lega fjögur þús­und aðila.

Eftir mik­inn þrýst­ing frá for­stjóra og stjórn skil­uðu fjár­mun­irnir sér til baka, en ekki frá Fons heldur var um lán frá Kaup­þingi í Lúx­em­borg að ræða. Hannes og Jón Ásgeir Jóhann­es­son, sem átti líka stóran hlut í FL Group, geng­ust sam­kvæmt ákæru í mál­inu í per­sónu­legar ábyrgðir fyrir end­ur­greiðslu láns­ins.

Mála­rekstur Sterl­ing-­máls­ins hefur tekið ótrú­lega langan tíma. Hið meinta brot var framið sum­arið 2005, rann­sókn hófst fyrst árið 2008 og mál­inu var vísað frá einu sinni áður en það fékk efn­is­lega með­ferð fyrir hér­aðs­dómi í upp­hafi árs 2015. Þar var Hannes sýkn­aður en þeirri nið­ur­stöðu áfrýjað til Hæsta­rétt­ar.

Hann til­kynnti í lok síð­ustu viku að málið hefði verið fellt nið­ur. Ástæð­an: rík­is­sak­sókn­ari sem sá um áfrýjun máls­ins skil­aði ekki grein­ar­gerð í mál­inu fyrr en eftir að frestur til þess var lið­inn. Samt höfðu verið veittir auka­frestir til að skila grein­ar­gerð­inni.

Skiptir máli að draga línu í sand­inn

Rann­sóknir og eftir atvikum ákærur í málum vegna gjörn­inga sem áttu sér stað fyrir og í aðdrag­anda hruns­ins eru mjög mik­il­væg­ar. Um er að ræða atvik sem mörg hver eru for­dæma­laus og því er áríð­andi að Hæsti­réttur skili nið­ur­stöðu í þeim.

Ekki til að svala ein­hverjum hefnd­ar­þorsta eða vegna frið­þæg­ingarraka, heldur til að fá á hreint hvað má og hvað má ekki í íslensku við­skipta­lífi. Mörg mál­anna eru enda, í besta falli, á gráu svæði. Ef það sem var gert í þeim er ekki ólög­legt þá ætti það að vera það, og lög­gjaf­inn ætti að breyta lög­un­um. Ann­ars er hætt við að galna hegð­unin sem sigldi okkur í strand haustið 2008 fari að gera aftur vart við sig og valdir aðilar kom­ist upp með að kaupa sér stöðu ofar rétt­ar­rík­inu.

Þess vegna er svo alvar­legt að ótrú­legt klúður rík­is­sak­sókn­ara verði til þess að mik­il­vægt mál sem snertir hvað má gera með fjár­muni almenn­ings­hluta­fé­laga sé ekki tekið til efn­is­legrar með­ferð­ar. Það nægir ekk­ert að bera fyrir sig mann­eklu og að verk­ferlum hafi verið breytt í kjöl­far­ið. Mis­tökin eru það alvar­leg að trú­verð­ug­leiki emb­ættis rík­is­sak­sókn­ara er und­ir. Ein­hver verður að bera ábyrgð.

En þangað til er ekki hægt að draga aðra ályktun að þeir gjörn­ingar sem lýst er hér að ofan sé eitt­hvað sem má. Íslenska rétt­ar­kerfið hefur að minnsta kosti ekki ráðið við að sýna fram á ann­að. Það er þá gott að vita það.

Kannski ættum við eftir allt saman bara öll að vera meira eins og Hannes Smára­son. Það yrði áhuga­vert sam­fé­lag sem úr yrði.