Það er kosn­ingatitr­ingur í sam­fé­lag­inu. Hann birt­ist meðal ann­ars í ótrú­lega langsóttum álykt­unum ýmissa sem eru ekki að ná því fylgi sem þeir höfðu von­ast eft­ir. Liðnir dagar hafa ein­kennst af slíkum álykt­unum og van­stilltum sam­sær­is­kenn­ingum um til­gang frétta af neyð­ar­láni sem Seðla­banki Íslands veitti Kaup­þingi 6. októ­ber 2008.

Frétta­flutn­ing­ur­inn, sem er sann­ur, lög­mætur og á sann­ar­lega erindi við almenn­ing, byggði á vitna­skýrslu yfir Sturlu Páls­syni, lyk­il­starfs­manni Seðla­bank­ans, hjá sér­stökum sak­sókn­ara 2012. Í skýrsl­unni lýsir Sturla því að Davíð Odds­son, þáver­andi for­maður banka­stjórnar Seðla­bank­ans, hafi tekið sím­talið við Geir H. Haarde, þáver­andi for­sæt­is­ráð­herra, þar sem neyð­ar­lánið var ákveðið í sinn síma, sem Davíð vissi að væri hljóð­rit­að­ur. Sturla greindi einnig frá því að hann hefði verið við­staddur sím­tal­ið.

Í vitna­skýrsl­unni er birt end­ur­rit úr sím­tal­inu fræga. Þar er haft eftir Dav­­íð: „Í dag getum við skrapað saman 500 millj­­ónir evra og erum þá nátt­úru­­lega komnir inn að beini. Getum þá hjálpað Kaup­­þingi í ein­hverja fjóra fimm daga en þá getum við ekki hjálpað Lands­­bank­­anum líka sko.“

Við yfir­heyrslur lýsti Sturla því að Davíð Odds­son hefði sagt við Geir H. Haarde að „þeir fengju þennan pen­ing ekki til baka og að ákvörð­unin hafi í raun verið GHH.“

Það er val að upp­lýsa ekki

Enn er fjöl­mörgum spurn­ingum varð­andi neyð­ar­lána­veit­ing­una ósvar­að. Það er val þeirra sem að henni komu að svara ekki þeim spurn­ing­um, þ.e. Dav­íðs og Geirs. Þeir hafa í hendi sér að birta upp­tök­una sem er til að sím­tali þeirra og varpa þar með ljósi á heild­ar­mynd þeirrar ákvörð­unar sem tekin var þegar Kaup­þingi voru lán­aðar 500 millj­ónir evra sama dag og lög voru sett sem allir hefðu átt að sjá að myndu fella bank­ann. Þeir hafa hins vegar valið að skýra málið ekki opin­ber­lega heldur þess í stað skipst á að kenna hvor öðrum um að hafa borið ábyrgð á lán­veit­ing­unni, þótt fyrir liggi að ein­ungis Seðla­banki Íslands, sjálf­stæð stofn­un, geti tekið slíka ákvörðun sam­kvæmt lög­um.

Þess vegna voru þær upp­lýs­ingar sem fram komu í vitna­skýrslu Sturlu mjög frétt­næm­ar. Um var að ræða nýjar upp­lýs­ingar um ákvörðun sem hafði gríð­ar­leg sam­fé­lags­leg áhrif, enda var verið að lána allan nettó gjald­eyr­is­vara­forða Seðla­bank­ans, sem var á pari við eigin fé hans. Það hefur aldrei áður komið fram að Davíð hafi vís­vit­andi látið hljóð­rita sam­tal við for­sæt­is­ráð­herra, það hefur aldrei áður verið birt end­ur­rit úr sím­tal­inu og það hefur aldrei áður komið fram að seðla­banka­stjór­inn sem veitti lánið hafi talið að það myndi ekki end­ur­greið­ast áður en að hann heim­il­aði útgreiðslu þess.

Og enn er á huldu hvað pen­ing­arnir fóru nákvæm­lega í.

Að hengja sig í auka­at­riðin

Af umræð­unni að dæma mætti halda að ekk­ert ofan­greint hafi komið fram. Þess í stað fjallar hún annað hvort um form eða galnar sam­sær­is­kenn­ingar sem eru ekki studdar neinum rök­um.

Form­um­ræðan er orðin nokkuð þekkt hjá völdum kreðsum hér­lend­is. Hún snýst um að hengja sig í auka­at­riði máls til að forð­ast að ræða aðal­at­riði þess. Í sam­hengi við Kaup­þings­lánið eru spuna­meist­ar­arnir sem not­ast við hana m.a. að spyrja af hverju það sé ekki frekar verið að fjalla um hvernig vitna­skýrslan hafi lekið frá sér­stökum sak­sókn­ara, sem í dag heitir hér­aðs­sak­sókn­ari?

Í fyrsta lagi liggur ekk­ert fyrir um að gögn hafi lekið frá sér­stökum sak­sókn­ara. Fimm menn höfðu rétt­ar­stöðu grun­aðs í því máli sem verið var að rann­saka þegar Sturla var yfir­heyrð­ur. Kjarn­inn hefur fengið stað­fest að lög­menn þeirra hafi fengið afhent gögn máls­ins, meðal ann­ars yfir­heyrslur yfir vitn­um, líkt og eðli­legt er í rétt­ar­ríki. Það er því mun stærri hópur en bara hér­aðs­sak­sókn­ari sem er með umrædda skýrslu og frá­leitt að álykta án rök­stuðn­ings eða sann­anna að emb­ætti hér­að­sak­sókn­ara hafi lekið umræddri skýrslu.

Í öðru lagi skiptir það engu máli fyrir fjöl­miðla hvaðan gögnum er lek­ið, ef efni þeirra er frétt­næmt og á erindi við almenn­ing. Og það er rangt sem haldið hefur verið fram af lög­lærða alþing­is­mann­inum Vig­dísi Hauks­dóttur að það sé lög­brot þegar fjöl­mið­ill birtir trún­að­ar­gögn. Fjöl­mið­ill, sem við­tak­andi gagn­anna, getur aldrei brotið trún­að, ein­ungis sá sem afhendir þau. Og heim­ild­ar­menn fjöl­miðla njóta verndar í lög­um.

Sam­særi?

Hitt sem er ein­kenn­andi í umræð­unni eru órök­studdar ávirð­ingar um að frétta­flutn­ingur frétta­stofu Stöðvar 2 og Kast­ljóss, sem sögðu fyrst frá vitna­skýrsl­unni, sé þáttur í ein­hverju ægi­legu sam­særi gegn ákveðnum stjórn­mála­flokkum eða -mönn­um.

Bjarni Bene­dikts­son, for­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins og einn valda­mesti maður lands­ins, hefur farið þar fram­ar­lega í flokki. Hann sagði í útvarps­þætti á fimmtu­dag að honum finn­ist „nú nokkuð aug­ljóst að menn hafi setið á þessu og plantað inn í miðja kosn­inga­bar­átt­una til að rugla menn í rím­inu og setja anda hruns­ins yfir síð­ustu daga fyrir kosn­ing­ar.“

Bjarni bætti síðan við að ekk­ert nýtt hafi komið fram í umfjöllun Kast­ljóss um vitna­skýrsl­una, sem er bein­línis rangt líkt og rakið er ítar­lega hér að ofan.

Fyrir rúmum tveimur mán­uðum opin­ber­aði Bjarni skoðun sína á fjöl­miðlum nútím­ans. Þá skrif­aði hann á Face­book-­síðu sína: „Hún­ ­ger­ist æ sterk­­ari til­­f­inn­ingin að vegna mann­eklu og fjár­­skorts séu við­kom­andi miðlar orðnir lítið annað en skel, umgjörð um ­starf­­semi þar sem hver fer fram á eigin for­­send­­um. Engin stefna, ­mark­mið eða skila­­boð og þar með nán­­ast eng­inn til­­­gang­­ur, ann­ar en sá að vera til staðar fyrir þá sem þar vinna. Þeir skipt­ast ­síðan á að grípa gjall­­­ar­hornið sem fjöl­mið­ill­inn er orð­inn ­fyrir þá og dæla út skoð­unum yfir sam­­fé­lag­ið. Ein í dag - önnur á morg­un. Borið út frítt. Hvers vegna ekki bara að opna Face­book­síðu og leyfa öllum að skrifa á vegg­inn?“

Orð Bjarna þá sýndu algjöra van­virð­ingu gagn­vart íslenskum fjöl­miðlum og full­komið skiln­ings­leysi á eðli þeirra. Orð hans nú festa það mat í sessi.

Afleikur Bjarna

Lík­lega verður þessi bræði Bjarna vegna umfjöll­unar fjöl­miðla um nýjar upp­lýs­ingar í sam­fé­lags­lega mik­il­vægu máli síðar dæmd sem einn mesti afleikur sem leik­inn var í aðdrag­anda kom­andi kosn­inga.

Það hafði nefni­lega eng­inn almenni­legur fjöl­mið­ill haldið því fram að umfjöll­unin teng­ist með nokkrum hætti stjórn­málum dags­ins í dag eða þeim sem nú leiða flokka. Það er Bjarni sjálfur sem setur málið í það sam­hengi í við­tal­inu og bregst síðan við fullur af heil­agri bræði yfir því hvað það sé ósvíf­ið. Þar skýtur hann sig fast í fót­inn. Fyrir utan hversu sjálf­lægt það er að taka alla umfjöllun beint til sín með þessum hætti. Það eru stundum sagðar fréttir sem tengj­ast ekki Bjarna Bene­dikts­syni.

Þá má bæta við að ásak­anir um að þessum fréttum hafi verið „plant­að“ vegna kosn­inga sýna gríð­ar­lega van­þekk­ingu á eðli fjöl­miðla. All­ir, all­ir, sem koma upp­lýs­ingum á fjöl­miðla hafa eitt­hvað „agenda“. Það getur verið allt frá því að vera sterk rétt­læt­is­kennd til þess að reyna að hafa áhrif á ein­hverja fram­vindu sem er að eiga sér stað. Það á jafnt við um upp­lýs­inga­full­trúa á vegum rík­is­stjórnar í aðdrag­anda kosn­inga og lög­menn sem sitja á vitna­skýrsl­um. Eng­inn gerir neitt að ástæðu­lausu.

Hlut­verk fjöl­miðla er að taka við þessum upp­lýs­ing­um, meta frétta­gildi þeirra og segja síðan frá þeim ef það mat skilar þeirri nið­ur­stöðu að þær eigi erindi við almenn­ing. Það skiptir engu máli fyrir fjöl­miðla hvenær slíkar upp­lýs­ingar ber­ast. Víta­vert hefði verið ef frétta­stofa Stöðvar 2 eða Kast­ljós hefðu ákveðið að geyma umfjöllun um vitna­skýrslu Sturlu fram yfir kosn­ingar vegna þess að ein­hverjum þætti að hún gæti mögu­lega verið túlkuð með póli­tísku nefi nákvæm­lega núna. Þá fyrst væru fjöl­miðl­arnir komnir á hálan ís.

Beint lýð­ræði umræð­unnar

Sú upp­lýs­inga- og tækniöld sem við lifum á hefur breytt öllu. Fjöl­miðlaum­hverfið virkar ekki lengur þannig að hand­fylli hlið­varða í rit­stjóra­stólum með rík póli­tísk tengsl geti stýrt því hvað verð­s­kuldi umræðu og hvað ekki. Með til­komu sam­fé­lags­miðla, inter­nets­ins og snjall­síma eru allir sem vilja þátt­tak­endur í umræð­unni og geta nálg­ast upp­lýs­ingar til að móta sér skoð­anir sjálfir, í stað þess að vera fóðraðir af slíkum af gömlu hlið­vörð­unum og stjórn­mála­mönn­um.

Sá tími er því lið­inn að almenn­ingur þurfi að fram­selja alla ákvörð­un­ar­töku skil­yrð­is­laust til val­inna manna í jakka­fötum sem flestir eru steyptir í sama mótið bara vegna þess að þeir hafa haft betra aðgengi að upp­lýs­ingum og þar af leið­andi getað tekið til sín vald. Að því leyt­inu er hið beina lýð­ræði, sem margir þrá svo mjög, þegar komið á þegar kemur að umræðu og þátt­töku í henni. Hlið­vörð­unum hefur verið eytt og dyrnar galopn­að­ar. Stjórn­mála­menn verða að aðlag­ast þeim veru­leika eða velja sér annan starfs­vett­vang, því „gömlu góðu dag­arn­ir“ þegar Morg­un­blaðið sagði og þagði allar fréttir eru ekk­ert að fara að koma til baka.

Hlut­verk fjöl­miðla er að miðla upp­lýs­ingum til almenn­ings svo hann geti myndað sér skoðun á sam­fé­lag­inu sínu, dregið rök­studdar álykt­anir eða tekið upp­lýstar lýð­ræð­is­legar ákvarð­an­ir. Og innan þess hlut­verks rúm­ast sann­ar­lega að segja fram­vindu­fréttir um neyð­ar­lána­veit­ingu úr Seðla­banka allra lands­manna sem leiddi til tug­millj­arða króna taps.

Það að vera alltaf að básúna ein­hverjar illa grund­aðar sam­sær­is­kenn­ingar um að fjöl­miðl­arnir séu að vinna gegn völdum stjórn­mála­mönnum er orðið ansi þreytt. Sig­mundur Davið Gunn­laugs­son og Don­ald Trump eru búnir að ganga af þeim sam­kvæm­is­leik dauð­um.

Þeir sem ætla sér að leika hann áfram ættu að taka nýleg orð David Axel­rod, sem stýrði for­seta­kosn­inga­bar­áttum Barack Obama, til sín. Hann tísti í vik­unni að hann hafi sagt póli­tískum skjól­stæð­ingum sín­um: „Ef þú ert far­inn að kvarta yfir fjöl­miðl­um, þá ertu lík­lega að tapa.“