Tekju­ó­jöfn­uður jókst gríð­ar­lega mikið á Íslandi á ára­tugnum fram að hruni – meira en dæmi eru um í öðrum vest­rænum sam­fé­lög­um. Sú aukn­ing var frá stöðu eins allra mesta jafn­aðar sem var að finna á Vest­ur­löndum fyrir árið 1995. Hámarki náði ójöfn­uð­ur­inn árið 2007.

Eftir hrun jafn­að­ist tekju­skipt­ingin mikið á ný, vegna sam­dráttar fjár­magnstekna og auk­inna jöfn­un­ar­á­hrifa í skatta- og bóta­kerf­un­um.

Á upp­sveifl­unni frá 2011 til 2017 hefur ójöfn­uður hins vegar tekið að aukast á ný. Þetta má sjá á mynd­inni hér að neð­an, sem sýnir hlut­deild hátekju­hópanna af heild­ar­tekjum allra fram­telj­enda (Heim­ild: Fjár­mála­ráðu­neyt­ið).

Hlutur tekju­hæsta eina pró­sents­ins fór úr um 7% árið 2011 upp í 9,4% á síð­asta ári. Hlutur tekju­hæstu fimm pró­sent­anna fór úr 20,7% upp í 22,6%. Þetta þýðir að tekjur hæstu hópanna hafa verið að aukast hraðar en tekjur lægri tekju­hópa.

Ójöfn­uð­ur­inn jókst á hverju ári eftir að upp­sveiflan eftir hrun komst á skrið, nema á árinu 2015. Þetta er umtals­verð breyt­ing á tekju­skipt­ing­unni.

Megin ástæðan fyrir þessum aukna ójöfn­uði er að fjár­magnstekjur (sem einkum koma í hlut allra tekju­hæstu hópa) hafa verið að aukast meira en almennar launa­tekj­ur. Þar eð fjár­magnstekjur eru skatt­lagðar mun minna en atvinnu­tekjur og líf­eyr­is­tekjur og þar eð þeim sem fá barna- og vaxta­bætur hefur snar­fækkað (einkum fólk í lægri tekju­hóp­um) þá má búast við að ójöfn­uður eftir skatta og bætur hafi auk­ist enn meira en myndin sýn­ir. Gríð­ar­legar verð­hækk­anir á hús­næð­is­mark­aði, sem bitna hlut­falls­lega mest á lág­tekju­fólki, magna þessa þróun enn frek­ar.

Lang­tíma­þróun ójafn­að­ar­ins

Þrátt fyrir að tekju­skipt­ingin hafi jafn­ast strax í kjöl­far hruns­ins þá fer því fjarri að hún hafi orðið álíka jöfn og hún hafði verið á árunum í kringum 1995 og fyrr. Nærri lagi er að tekju­skipt­ingin er nú svipuð og hún hafði verið milli áranna 2002 og 2003.

Tekju­skipt­ingin er því á hærra ójafn­að­ar­stigi í dag en var fyrir árið 2002. Þetta má sjá á mynd­inni hér að neð­an, sem sýnir nettó ójafn­að­ar­sveiflu frá 1995 til 2017.

Hlutur tekju­hæstu fimm pró­senta fram­telj­enda var 17,3% árið 1995 en var orð­inn 22,6% í fyrra, sam­kvæmt gögnum Rík­is­skatt­stjóra. Hlutur tekju­hæsta eina pró­sents­ins var 5,2% og er nú kom­inn í 9,4% - hefur hátt í tvö­fald­ast. Á sama tíma fór auð­vitað hlutur hinna 95 pró­sent­anna, alls þorra almenn­ings, úr 82,7% niður í 77,4%.

Skipt­ing þjóð­ar­kök­unnar er þannig umtals­vert ójafn­ari nú á dögum en var fyrir árið 2002.

Ójafn­að­ar­aukn­ingin skýrist almennt af mik­illi aukn­ingu fjár­magnstekna sem einkum koma í hlut hæstu tekju­hópanna og þær tekjur eru skatt­lagðar með mun minna móti en atvinnu­tekjur strit­andi almenn­ings og líf­eyr­is­tekjur eldri borg­ara og öryrkja. En ójöfn­uð­ur­inn á Íslandi skýrist einnig af stóru skatta­til­færsl­unni, sem fól í sér lækkun skatt­byrðar í hæstu tekju­hóp­unum (einkum vegna þeirra fríð­inda sem fjár­magnstekju­skatt­ur­inn færir hátekju­fólki) og auk­innar skatt­byrðar lægstu og milli tekju­hópa (sjá hér). Lækkun eigna­skatta og skatta á hagnað fyr­ir­tækja átti einnig sinn þátt í þess­ari þróun allri. Skatt­byrðin var færð af hæstu hópum og yfir á lægri tekju­hópa, hlut­falls­lega mest yfir á þá allra lægstu. Rýrnun vel­ferð­ar­bóta átti einnig hlut í þess­ari þró­un, ekki síst á allra síð­ustu árum (sjá hér).

Þróun tekju­ó­jafn­að­ar­ins frá ári til árs

Loks má einnig sjá á þriðju mynd­inni hvernig tekju­hlut­deild þess­ara hátekju­hópa þró­að­ist frá ári til árs, á ald­ar­fjórð­ungnum milli 1992 og 2017.

Þarna má á skýran hátt sjá hina gríð­ar­legu aukn­ingu ójafn­að­ar­ins á ára­tugnum fram að hruni, jöfn­un­ina fyrst eftir hrunið og hvernig hún náði ekki að færa tekju­skipt­ing­una alla leið niður á jafn­að­ar­stigið sem hér ríkti áður en nýfrjáls­hyggjan ruddi auknum ójöfn­uði leið inn í sam­fé­lag­ið.

Síðan er aug­ljós hin nýja aukn­ing ójafn­að­ar­ins, sem tók við frá og með árunum 2011 til 2017.

Rétt er einnig að skoða þessa þróun í tekju­skipt­ing­unni í sam­hengi við þróun ójafn­aðar í eigna­skipt­ing­unni, sem Þórður Snær Júl­í­us­son hefur sýnt á glöggan hátt í nýlegum greinum í Kjarn­anum (sjá t.d. hér og hér).

Skýr­ing­ar: Gögnin koma frá Rík­is­skatt­stjóra og ná til allra fram­telj­enda. Tekju­hug­takið er heild­ar­tekjur fyrir skatt (allar skatt­skyldar tekj­ur, þ.m.t. allar fjár­magnstekjur sem taldar eru fram hér á land­i). Gögnin fyrir árin 1997 til 2017 voru nýlega lögð fram á Alþingi af fjár­mála­ráð­herra, en gögn fyrir árin 1992 til 1996 koma úr bók Stef­áns Ólafs­sonar og Arn­aldar Sölva Krist­jáns­son­ar, Ójöfn­uður á Íslandi (sem kom út hjá Háskóla­út­gáf­unni 2017).

Höf­undur er pró­fessor við HÍ og starfar í hluta­starfi sem sér­fræð­ingur hjá Efl­ingu - stétt­ar­fé­lagi.