Ísland er í dag einna þekkt­ast í útlöndum fyrir spill­ingu. Það er ein­fald­lega stað­reynd. Fyrir að hafa leyft banka­manna­stóði að fyrst blása upp og svo tæma banka­kerfi að innan með blekk­ingum og lög­brotum með gríð­ar­legum afleið­ingum fyrir almenn­ing í land­inu. Fyrir að vera heims­meist­arar í aflands­fé­laga­eign í skatta­skjólum – sem er ein­vörð­ungu til þess að fela pen­inga frá rétt­mætum eig­endum þeirra – miðað við höfða­tölu líkt og opin­berað var í Panama­skjöl­un­um. Við erum þekkt fyrir að vera eina ríkið á EES-­svæð­inu sem er á gráum lista vegna ónógra pen­inga­þvætt­is­varna.

Og nú erum við þekkt fyrir að múta ráð­herrum í Namibíu til að tryggja mjög ríkum frændum frá Akur­eyri tæki­færi til að verða enn rík­ari á kostnað sam­fé­lags­legrar upp­bygg­ingar í land­inu. Sam­fé­lags­legrar upp­bygg­ingar sem Ísland hefur kostað um tvo millj­arða til að byggja upp í gegnum þró­un­ar­að­stoð til að Namibía gæti haft hag af nýt­ingu fisk­veiði­auð­lind­ar­inn­ar, byggt upp inn­viði og aukið lífs­gæði. Sam­fé­lags­legrar upp­bygg­ingar sem var hætt vegna banka­hruns­ins og skömmu síðar ein­fald­lega sett til hliðar af gráð­ugum mönnum að norðan í veg­ferð sem fyrr­ver­andi stjórn­andi í fyr­ir­tæk­inu þeirra kallar „skipu­lagða glæp­a­starf­sem­i.“

Opin­ber­un Kveiks, Stund­­ar­innar, Al Jazeera og Wik­i­­leaks í gær­kvöldi var vönd­uð, ítar­leg og studd marg­háttuð gögn­um, til við­bótar við játn­ingu lyk­il­stjórn­anda Sam­herja í Afr­íku á þátt­töku í lög­brotum á borð við millj­arða mútu­greiðsl­ur, skatt­svik og pen­inga­þvætt­i. 

Hún setur starf­semi þessa eins stærsta fyr­ir­tækis á Íslandi í nýtt ljós. Fyr­ir­tækis sem hefur hagn­ast um 112 millj­arða króna á átta árum. Fyr­ir­tækis sem á heilu og hálfu byggð­ar­lög­in. Sem hefur teygt anga sína inn í fjöl­marga aðra geira en fisk­vinnslu á Íslandi, svo sem fjöl­miðla­rekst­ur, smá­sölu, vöru­flutn­inga og um tíma banka­starf­sem­i. 

Fyr­ir­tæki sem hefur leynt og ljóst stutt við valda stjórn­mála­flokka, í fleir­tölu, og valda stjórn­mála­menn með því að greiða til þeirra styrki, lána þeim fjár­muni í við­skiptum eða hafa þá jafn­vel á launa­skrá. Fyr­ir­tæki sem er ráð­andi aðili, og með full­trúa í stjórn SFS, áhrifa­mesta hags­muna­gæslu­fyr­ir­bæris Íslands sem hefur bein og óbein áhrif á nán­ast alla laga- og reglu­gerð­ar­setn­ingu um starf­semi sína. Vegna þess að stjórn­mála­menn leyfa þeim það.

Norna­veið­ar, fals­fréttir og mis­heppnuð rann­sókn­ar­blaða­mennska

Í aðdrag­anda opin­ber­un­ar­innar kvað við kunn­ug­legur tónn. Hann minnti óneit­ar­lega á dag­ana á undan því að Pana­ma-skjölin voru opin­beruð. Ráð­ist var að nafn­greindum fjöl­miðlum og nafn­greindum fjöl­miðla­mönnum fyrir að vera óbil­gjarn­ir, óheið­ar­legir og léleg­ir. Það er sama taktík og beitt var í aðdrag­anda birt­ingu Pana­ma-skjal­anna, þegar ríkj­andi valda­jafn­vægi og kerf­inu sem við­heldur því var líka ógn­að.

Henni beitti for­stjóri Sam­herja kerf­is­bundið strax í kjöl­far þess að hann fékk vit­neskju um hvert umfjöll­un­ar­efni Kveiks yrði. Það gerði líka fyrr­ver­andi bæj­ar­stjóri í Dal­vík, þar sem Sam­herji er allt um lykj­andi, sem sagði: „Rík­is­fjöl­mið­ill­inn er á norna­veiðum og ætlar ekki að láta sér segj­ast í árásum á eitt nafn­tog­að­asta einka­fyr­ir­tæki lands­ins. Fyr­ir­tækið sem á bak við eru fjöl­skyld­ur, eig­end­ur, starfs­fólk (sjó­menn, land­verka­fólk, sölu- og skrif­stofu­fólk) og við­skipta­vinir (kaup­endur á fram­leiðslu­vörum og birgjar). Einnig eru byggð­ar­lög og íbúar sem tengj­ast fyr­ir­tæk­inu sem þurfa að heyra, sjá og borga afnota­gjöld af rík­is­fjöl­miðl­in­um. [...] Rík­is­fjöl­mið­ill­inn er rogg­inn og birtir stiklur um að nú ætli hann sko að hefna sín á Sam­herja eftir að rík­is­fjöl­mið­ill­inn hefur orðið upp­vís að ráða­bruggi og fals­frétt­um. Hermd­ar­verkin eru dýr fyrir land og þjóð. Rík­is­fjöl­mið­ill­inn er orð­inn að stjórn­mála­hreyf­ingu og dóm­stóli göt­unnar án lög­gjaf­ar­valds. Ég legg til aðskilnað rík­is­fjöl­mið­ils­ins og Lýð­veld­is­ins Íslands, þó fyrr hefði ver­ið.“ 

Og það gerði sitj­andi þing­maður sem sagði: „RÚV virð­ist einkum vera í því að eyði­leggja ein­stak­linga og fyr­ir­tæki í full­kom­lega mis­heppn­aðri rann­sókn­ar­blaða­mennsku, þar sem frétta­menn eru að glíma við verk­efni sem þeir ráða ekki við.“

Í yfir­lýs­ingu Sam­herja sem send var út dag­inn áður en Kveiks-þátt­ur­inn var sýndur var haft eftir for­stjóra fyr­ir­tæk­is­ins að þeir myndu ekki „sitja undir röngum og vill­andi ásök­unum frá fyrr­ver­andi starfs­manni sem enn á ný eru mat­reiddar af sömu aðilum og fjöl­miðlum og í Seðla­banka­mál­in­u.“

Þetta var bara hann Jóhannes

Í yfir­lýs­ingu sem Sam­herji sendi eftir þátt­inn var tón­inn búinn að breyt­ast umtals­vert og ekki gerð til­raun til að neita því að spill­ing, mút­ur, skatt­svik eða pen­inga­þvætti hefði átt sér stað í starf­semi fyr­ir­tæk­is­ins. Þess í stað var Jóhann­esi Stef­áns­syni, fyrr­ver­andi verk­efna­stjóra Sam­herja í Namibíu sem hefur gerst upp­ljóstr­ari, kennt um allt. Þar sagði að svo virt­ist sem að Jóhannes hefði „hugs­an­­lega flækt Sam­herja í við­­skipti sem kunni að vera ólög­­mæt.“ Sam­herji hefði ekki haft neina vit­neskju um umfang og eðli þeirra við­skipta­hátta sem Jóhannes átti að hafa stundað og að Sam­herji hafi ráðið eigin rann­sak­anda til að kanna mál­ið. 

Vanda­málið við þessa fram­setn­ingu er sú að Jóhannes hafði afar tak­mark­aða pró­kúru til að milli­færa af reikn­ingum Sam­herja. Og það var ekki hann sem milli­færði pen­inga sem grunur er um að séu mútu­greiðslur af reikn­ingum Sam­herja í Nor­egi inn á reikn­inga ætl­aðra mútu­þega í Dúbaí. 

Þess utan var Jóhannes rek­inn í júlí 2016, en afhjúp­unin sýndi að him­in­háar pen­inga­greiðslur héldu áfram að ber­ast til Dúbaí-­fé­lags­ins fram í jan­úar 2019 hið minnsta. Sam­herji telur því vænt­an­lega að Jóhannes hafi haldið áfram að greiða meintar mútu­greiðslur inn á reikn­ing­anna í tæp þrjú ár eftir að hann hætti störfum hjá fyr­ir­tæk­in­u. 

En veikasti hluta rök­semd­ar­færsl­unnar er auð­vitað sá að það var ekki Jóhannes Stef­áns­son sem hagn­að­ist á mútu­greiðslum og skatta­snið­göngu. Það voru eig­endur og stjórn­endur Sam­herja, Þor­steinn Már Bald­vins­son og Krist­ján Vil­helms­son.

Áfall en hvað svo?

Fyrstu við­brögð við umfjöll­un­inni í gær eru líka kunn­ug­leg. Hér er þjóð í áfalli yfir því sem hefur verið borið á torg fyrir hana. Lítið fer fyrir úrtölu­mönn­unum og fals­frétt­ar-á­róðr­in­um. En það mun ekki líða langur tími þangað til að sú vél trekkir sig í gang full af heil­agri vand­læt­ingu gagn­vart heilögu vand­læt­ing­unni. Það verður settur mik­ill kraftur í að skil­greina innan hvaða marka umræða um þessi mál megi fara fram. Að það sé far­sa­kennt að yfir­færa með ein­hverjum hætti starfs­hætti Sam­herja í Afr­íku á starfs­hætti fyr­ir­tæk­is­ins á Íslandi. Að það sé út fyrir allan þjófa­bálk að draga ein­hverjar álykt­anir um sjáv­ar­út­veg á Íslandi í heild út frá þess­ari umfjöll­un. Að það sé ósmekk­legt að tengja Sam­herja með ein­hverjum hætti við stjórn­mál. Það hefur fyrr­ver­andi ráð­herra þegar gert þar sem hann segir á heima­síðu sinni: „Hvernig getur frá­sögn rík­is­út­varps­ins sem ætlað er að sýna fram á spill­ingu í Namibíu snert stjórn­ar­skrá Íslands og auð­linda­á­kvæði í henni? Að tengja ástandið í Namibíu fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerf­inu á Íslandi er of lang­sótt.“

Vélin kann þennan leik. Vana­lega gengur enda taktík hennar upp. Sitja af sér mesta sjokkið eftir opin­berun en koma síðan í sókn­ar­hug í kjöl­farið og ná að tryggja að málið hafi engar alvar­legar afleið­ing­ar. 

Þetta sést til að mynda á öðrum, og frekar nið­ur­drep­andi anga, við­bragða almenn­ings. Það búast fáir við því að það muni nokkuð ger­ast. Það virð­ist ekki vera mikil til­trú á að rann­sókn á brotum á 109. grein almennra hegn­ing­ar­laga, sem segir að sá sem ger­ist sekur um að greiða mútur til erlendra ráða­manna, eða ein­hvers á þeirra veg­um, eigi yfir höfði sér allt að fimm ára fang­elsi. 

Það búast enn færri við því að tekið verði raun­hæft á því ofur­valdi og yfir­gangi lít­ils hóps sjáv­ar­út­vegsofur­stéttar sem tekið hefur yfir íslenskt sam­fé­lag með húð og hári og situr á hund­ruðum millj­arða króna auði sem hann nýtir til að rót­festa það tak enn frek­ar. 

Og það virð­ist borin von að gerðar verði vit­rænar til­raunir til að taka á stærsta kerf­is­lega vanda Íslands; djúpri og rót­gró­inni stroku­spill­ingu sem er orðin svo eðl­is­læg að meira segja þeir sem fram­kvæma hana trúa því ekki lengur að í henni felist neitt annað en eðli­legir starfs­hætt­ir. 

Kerf­is­legur til­bún­ingur

Það er lík­ast til óum­flýj­an­legt að Sam­herji verði fyrir miklum alþjóð­legum áhrif­um. Atferli fyr­ir­tæk­is­ins í Namibíu mun hafa áhrif á getu þess til að nálg­ast kvóta alþjóð­lega. Það að DNB, norskur banki að hluta til í eigu norska rík­is­ins, hafi stöðv­­aði við­­skipti við félög tengd Sam­herja á Kýpur og Mar­s­hall-eyjum vegna þess að reglur um varnir gegn pen­inga­þvætti voru ekki upp­­­fyllt, og að þau mál séu nú til skoð­unar hjá norsku efna­hags­brota­­deild­inni og deildar emb­ættis hér­­aðs­sak­­sókn­­ara þar í landi sam­kvæmt Stund­inni, bendir til þess að Sam­herji muni eiga í auknum vand­ræðum í banka­við­skiptum sínum í fram­tíð­inni. Í Namibíu eru báðir ráð­herr­arnir sem taldir eru hafa þegið mútur frá Sam­herja búnir að segja af sér, innan við sól­ar­hring eftir að málið var opin­ber­að.

Hér heima verður áhuga­vert að sjá hvað ger­ist. Það er hið minnsta barna­legt að ætla að við­mót fyr­ir­tæk­is­ins sé annað hér­lendis en í Afr­íku. Að á Íslandi nýti Sam­herji ekki allar leiðir til þess að græða sem mestan pen­ing og borga sem minnstan skatt, líkt og umfjöllun Kveiks og Stund­ar­innar sýndi að fyr­ir­tækið gerði í Namib­íu. 

Bæði hér­aðs­sak­sókn­ari og skatt­rann­sókn­ar­stjóri eru að skoða hin meintu brot í Namib­íu. Þessi emb­ætti munu þurfa stuðn­ing til þess að takast á við valda­mestu menn á Íslandi. Menn sem hafa ekki hikað við að ráð­ast hart per­sónu­lega að þeim sem hafa veitt þeim aðhald, né við að eyða stórum fjár­hæðum í almanna­tengla eða lög­menn til að reyna að fá sínu fram. 

En fyrst og fremst þurfum við að horfast í augu við það að Sam­herji er kerf­is­legur til­bún­ing­ur. 

Stjórn­mála­menn þurfa að horfa í spegil

Það var ákvörðun íslenskra stjórn­mála­manna að leyfa þess­ari stöðu að verða. Þar sem Sam­herji, og eftir atvikum aðrir kóngar úr sama geira, hafa getað sölsað undir sig þorra kvót­ans á Íslandi og veð­sett hann á súr­r­eal­ískt háu verði í rík­is­bönkum til að fá lánsfé út úr þeim. Á þessum grunni hefur Sam­herji skapað sér tæki­færi til að arð­ræna Namibíu með nið­ur­broti á fisk­veiðis­stjórn­un­ar­kerfi, sem greitt var fyrir upp­bygg­ingu á með íslensku skatt­fé, og var meira að segja á pappír betra og sann­gjarn­ara en það sem við búum við á Íslandi.

Það er ákvörðun þeirra að í stað þess að leið­rétta þessa skekkju sem er til staðar vegna nýt­ingar fisk­veiði­auð­lind­ar­inn­ar, þar sem meg­in­þorri arð­sem­innar lendir í vasa eig­enda sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja, eru stjórn­mála­menn nú upp­teknir við að afnema stimp­il­gjöld af fiski­skipum að kröfu sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja og verja það að veiði­gjöld á næsta ári verða lægri en það gjald sem tóbaks­neyt­endur greiða í tóbaks­gjald.

Það er kom­inn tími til að stjórn­mála­menn líti í spegil og spyrji heið­ar­lega hvort þeir séu ánægðir með það sem kerfin okkar hafa búið til. Með ofur­stétt kvóta­eig­enda? Með Sam­herja? Með und­ir­lægju­stjórn­mál­in? Með spill­ing­una sem opin­ber­ast í því að val­inn hópur fær aðgang að tæki­færum, völd­um, pen­ingum og auð­lindum ann­arra? 

Hvort það geti ekki verið að með­virkni þeirra og and­vara­leysi gagn­vart því sem blasir við geri þá að hluta af vanda­mál­in­u. 

Og þar af leið­andi ekki lausn­inni.