Lands­menn eld­ast eins og hjá öðrum þjóðum og er sífellt verið að tala meira og hærra um að hækka þurfi líf­eyr­i­s­töku­aldur í skrefum í 70 ár. Frakk­land logar stafn­anna á milli í mót­mælum vegna breyt­inga á líf­eyr­is­kerf­inu en þar er líf­eyr­i­s­töku­aldur 62 ár. Hann var reyndar lækk­aður á sínum tíma til að mæta auknu atvinnu­leysi. Í Frakk­landi stendur til að hækka líf­eyr­i­s­töku­ald­ur­inn í 64 ár eða um tvö ár og jafna rétt­indi, sam­eina kerfi og sjóði. Þetta er gert vegna þess að kerfin eru ekki talin standa undir sér í þeirri mynd sem þau eru í dag og vegna gríð­ar­legra skuld­bind­inga á fram­tíðar kyn­slóð­ir. 

Íslenska kerfið er sjóð­söfn­un­ar­kerfi þar sem hver kyn­slóð safnar fyrir sínum rétt­indum með sjóð­söfn­un. Sá hængur er á að kerfið sem er mark­aðs­drifið þarf að selja verð­bréf á mark­aði til að standa undir greiðslu líf­eyr­is. Þar kemur inn mark­aðs­á­hætta eins og í hrun­inu 2008. Eða þegar kerfið verður full­þroskað og iðgjöldin standa ekki lengur undir útreiðslum og selja þarf eignir til að standa undir útgreiðslum munu sveiflur á mörk­uðum hafa ófyr­ir­sjá­an­leg áhrif á kerfið og rétt­indi sjóð­fé­laga.

Fljót­lega eftir hrun eða árið 2009 var opnað fyrir greiðslu sér­eigna­sparn­aðar og var almenn­ingi heim­ilt að taka út allt að eina milljón á mann til að létta undir þeim for­sendu­bresti sem varð með falli krón­unnar og stökk­breyt­ingu lána. Á þessum tíma­punkti var selj­an­leiki lít­ill sem eng­inn á mörk­uðum nema þá að losa eignir á bruna­út­sölu. Var gripið til þess ráðs að leyfa sjóð­unum að dreifa greiðsl­unni á 10 mán­uði eða 100.000 á mán­uði í stað einnar millj­óna ein­greiðslu. Þannig þurftu sjóð­irnir ekki að selja eignir á hrakvirði og gátu notað iðgjöld að mestu til að standa straum á útgreiðsl­um.

Þegar líf­eyr­is­kerfið verður full­þroskað, eða ef fólks­fækkun verð­ur, mun þessi kerf­is­á­hætta leggj­ast á sjóð­ina af fullum þunga. Hvernig mun fara fyrir þeim kyn­slóðum sem þurfa að reiða sig á full­þroskað mark­aðs­drifið kerfi? Þegar djúpar nið­ur­sveiflur eða mark­aðs­hrun verða og selj­an­leiki á mörk­uðum verður ekki til stað­ar, nema á bruna­út­söl­um, munu rétt­indi þeirra kyn­slóða brenna með.

Þetta hljómar ekki vel en því miður bláköld stað­reynd því mark­aðs­sveiflur og kerf­is­hrun munu alltaf eiga sér stað með ákveðnu milli­bili. Það sannar sag­an.

Þar með er ekki sagt að kerfið sé hand­ó­nýtt og ómögu­legt en það hefur þennan stóra og aug­ljósa galla.

Kerfið hefur ekki þann sveigj­an­leika sem það þarf að hafa. Það hafa gegn­um­streym­is­kerfi ekki heldur og geta þau einnig lagst þungt á kom­andi kyn­slóð­ir. Lausnin gæti hins­vegar falist í því að blanda þessum kerfum saman þar sem hægt er að vigta vægi kerf­ana hverju sinni eftir því hvernig gengur á mörk­uðum og í þjóð­ar­bú­inu og hjá þeim kyn­slóðum sem þá taka líf­eyri þess tíma. Hægt væri að trappa niður sjóð­söfnun þegar þannig árar og öfugt. Auka vægi gegn­um­streymis þegar þannig viðr­ar. Með blöndu af báðum kerfum skap­ast sá sveigj­an­leiki sem fyr­ir­sjá­an­legt er að núver­andi kerfi þurfi til að ganga upp. Hægt væri að kalla slíkt kerfi borg­ara­laun með sjóð­söfnun eða borg­ara­sjóð.

Hækkun lífald­urs er óum­flýj­an­leg þróun en stóra spurn­ingin er hvernig við ætlum að bregð­ast við. Til eru nokkrar leiðir eins og að auka vægi gegn­um­streym­is, almanna­trygg­inga, eða hækka töku líf­eyr­is­ald­urs.

Með hækkun lífald­urs er ekki reiknað með því í hvaða ástandi við verðum þegar við lifum leng­ur. Lífstílstengdir sjúk­dómar og alvar­legir öldr­un­ar­sjúk­dómar eru raun­veru­leiki sífellt stækk­andi hóps aldr­aðra og því ekki hægt að reikna með því að með hækkun lífald­urs geti eldra fólk sjálf­krafa unnið lengur eða notið eldri áranna eins og fræg­asta mantra líf­eyr­is­sjóð­anna hljóm­ar. Vanda­málið gæti orðið það sama og núver­andi kerfi stendur frami fyrir miða við óbreytt ástand. Sér­stak­lega þegar breyt­ingar á vinnu­mark­aði eru teknar með þar sem margt bendir til að störfum muni fækka vegna fjórðu iðn­bylt­ing­ar­inn­ar. 

Þær hug­myndir sem nú eru ræddar gerir það að verkum að við erum að færa vanda eins kerfis yfir á annað því ein­hvern vegin þurfum við að sjá fólki fyrir fram­færslu hvort sem það hafi getu til að vinna eða ekki.

Þess vegna mætti skoða það af fullri alvöru hvort líf­eyr­is­rétt­indi verði tröppuð niður með hækk­andi aldri. Þannig fengi fólk hærri líf­eyri við líf­eyr­i­s­töku en síðan myndu rétt­indi trapp­ast niður eftir því sem aldur hækk­ar. Þannig mætti bæta lífs­kjör þeirra sem fara af vinnu­mark­aði og á líf­eyri og hafa heilsu til að njóta og aftur trappa niður greiðslur hjá ald­urs­hópum sem þurfa minni fram­færslu vegna ald­urs og heilsu.

Við gætum allt eins þurft að lækka aldur til töku líf­eyris frekar en að hækka hann og í stað þess að koma vanda sjóð­anna yfir á trygg­inga­stofnun eða aðrar stofn­anir gæti heild­ar­end­ur­skoðun kerf­anna leyst vanda þeirra allra.

Breyt­ingar á örorku­líf­eyr­is­kerf­inu eru einnig vara­samar í þessu sam­hengi þar sem til stendur að taka upp starfs­getu­mat þannig að fólk með skerta starfs­getu verður metið til vinnu eða hluta­starfa. Þetta hljómar kannski sem góð hug­mynd og jafn­vel stór­sniðug ef það væri ekki fyrir þá stað­reynd að þessi störf eru ekki til og verða lík­lega ekki til fyrir þann hóp sem kerf­is­breyt­ingin ætlar sér að þvinga út á vinnu­mark­að­inn. Þetta hefur m.a. ann­ars komið í ljós í Bret­landi þar sem starfs­getu­mat var inn­leitt með skelfi­legum afleið­ing­um. Eina leiðin sem virð­ist fær í að breyta er að afnema skerð­ing­ar. Þær eru ósann­gjarn­ar, ala á mis­munun og eru and­fé­lags­leg­ar. Að refsa ein­hverjum fyrir við­leitni sína til lífs­bjargar er ein versta sortin af mann­rétt­inda­brotum sem almanna­trygg­inga­kerfið hefur alið af sér. Og þótt víða væri leit­að. „Kostn­að­ur“ við afnám skerð­inga er gríð­ar­lega mik­ill ef rýnt er í Excell skjöl fjár­mála­ráðu­neyt­is­ins. Hins­vegar hefur ávinn­ing­ur­inn ekki verið metin til fulls og ólík­legt er að til lengri tíma kosti nokkuð í krónum að fara þessa leið. Ef að lýð­heilsu­sjón­ar­mið eru tekin með í reikn­ing­inn, afleidd áhrif, hærri skatt­tekjur og útsvar þeirra sem geta unnið eitt­hvað í stað þess að þvinga til kyrr­setu og þannig minni ásókn í önnur stuðn­ings­kerfi hins opin­bera og mun meiri líkum á starfsend­ur­hæf­ingu stórra hópa.

Breyt­ingar á vinnu­mark­aði vegna fjórðu iðn­bylt­ing­ar­innar eru gríð­ar­legar og ljóst að þær munu hafa víð­tæk áhrif á öll sam­fé­lög og allar þjóð­ir. Margir hafa spáð fyrir um hvernig þró­unin mun verða og eru ekki allir á eitt sam­mála um hvernig hún verði. Ein­hverjir vilja meina að ný störf muni skap­ast í stað­inn aðrir eru svart­sýnni og telja að störfum muni fækka gríð­ar­lega mik­ið. Sama hvernig þetta fer þá eru miklar áskor­anir framundan á vinnu­mark­aði og hvernig við munum takast á við breyt­ing­arn­ar, breytt störf, allt aðrar kröf­ur. 

Þess vegna ættum við að skoða kerfin okkar í miklu víð­ara sam­hengi en við gerum í dag. Þetta er ekki eitt­hvað sem við getum reiknað okkur niður á í excell skjali, það eru miklu fleiri þættir sem hanga á þess­ari spítu.

Hvernig gengur sú for­múla upp að fjölga fólki á vinnu­mark­aði með starf­getu­mati og hækkun líf­eyr­i­s­töku­ald­urs á meðan störfum er að fækka í bland við nátt­úru­lega fólks­fjölg­un? 

Það er alveg ljóst að þörf er á miklu dýpri nafla­skoðun á okkar grunn­stoðum og kerfum heldur en hingað til hefur verið haldið fram. Það er einnig margt sem bendir til þess að líf­eyr­is­kerfið okkar sé offjár­magnað en með­al­launa­rétt­indi eru reiknuð út frá 40 ára inn­greiðslu en ekki 50 ára en við byrjum að greiða frá 16 ára aldri en ekki 26 ára. Þetta gjör­breytir allri rétt­inda­á­vinnslu. Einnig er mjög ólík­legt að sjóð­irnir nái að sneiða fram­hjá kerf­is­bundnum mark­aðs­á­föllum fram­tíð­ar­innar og standa þannig við lög­bundið lof­orð um ávöxtun en krafan ein og sér er óraun­hæf án þess að skerða til muna lífs­gæði vinn­andi fólks með ein­hverjum hætti.

Það er einnig margt sem bendir til þess að kerfið sé orðið of frekt til fjár­ins. Geta okkar til bæta lífs­kjör frá degi til dags verður erf­ið­ari þar sem sífellt hærra hlut­fall af launum og hærri launa­tengd gjöld renna til sjóð­anna.

Einnig má spyrja hvort há ávöxt­un­ar­krafa sjóð­anna hafi nei­kvæð áhrif á lífs­gæði heild­ar­inn­ar. Inn­lendar eignir líf­eyr­is­sjóð­anna eru um 3.500 millj­arða. Í gegnum vexti á lánum til almenn­ings og fyr­ir­tækja og arð­sem­is­kröfu á verð­bréf þurfa líf­eyr­is­sjóð­irnir að ná 3,5% með­al­raun­á­vöxtun sem þýðir 122,5 millj­arðar á ári og fer hækk­andi, bara til að sjóð­irnir geti staðið við lög­bundið við­mið um með­al­launa­rétt­indi. Iðgjöldin 15,5% af allri launa­veltu og sér­eign 4 til 6% bæt­ast svo við. Þannig er hægt að álykta að sjóð­irnir taki til sín á fjórða hund­rað millj­arða á ári úr hag­kerf­inu með beinum og óbeinum hætti.

Það er ljóst að sjóð­irnir halda uppi vaxta­gólfi í bland við óþarfa áhættu­sækni þegar inn­byggð ávöxt­un­ar­krafa kerf­is­ins er of há og í sann­an­legri mót­sögn við til­gang­inn.

Hafa ber í huga að sjóð­irnir greiða tugi millj­arða til baka í formi greiðslu líf­eyr­is, örorku, barna og maka­líf­eyr­is. 

Sam­trygg­ing er orð sem ekki á við um núver­andi kerfi nema þá helst sem öfug­mæli. Skatt­kerfið okkar er að mörgu leyti sam­trygg­ing þar sem inn­viðir tryggja sömu þjón­ustu til allra óháð tekjum eða stöðu. Sama vega­kerfi, sama mennta­kerfi og sama grunn­þjón­usta fyrir alla. Eða svona í grunn­inn því alltaf eru frá­vik í öllum kerfum þar sem t.d. þeir allra rík­ustu lifa eftir öðrum gildum og lög­málum en hin­ir, greiða helst ekki skatta en nota samt inn­við­ina sem þeir reyna eftir fremsta megni að kom­ast hjá að greiða fyr­ir.

En hvernig komust menn að þeirri nið­ur­stöðu að kalla sam­trygg­ing­ar­hluta líf­eyr­is­sjóð­anna sam­trygg­ingu? Það er jú ein­hver sam­trygg­ing fólgin í greiðslu barna, örorku og maka­líf­eyris en í grunn­inn elur kerfið á inn­byggðri mis­munun í rétt­inda­upp­bygg­ingu. Frægt er orðið þegar fyrrum banka­stjóri Arion banka var leystur út með 150 millj­óna starfs­loka­samn­ingi. Það sem margir gera sér síður grein fyrir að með þessu fékk banka­stjór­inn fyrr­ver­andi ígildi eft­ir­launa­rétt­inda sem tæki verka­mann heila starfsævi að vinna sér inn.

Rétt­indin byggja á hlut­falli með­al­launa yfir starfsæv­ina þannig að hálauna­maður fær sama hlut­fall af sínum svim­andi ævi­tekjum og verka­konan sem varla gat lifað af sín­um. Þegar kemur að líf­eyri er mun lík­legra að hálauna­mað­ur­inn hafi komið yfir sig skuld­lausu þaki á starfsæv­inni og þurfi því minna til að lifa öfugt við þau sem lægst höfðu laun­in.

Það sem toppar svo vit­leys­una er að þeir sem hafa lægri rétt­indi úr líf­eyr­is­kerf­inu eru þeir sömu og lenda hvað verst í skerð­ingum almanna­trygg­inga, en ekki hin­ir.

Önnur mis­munun liggur í mis­mun­andi örorku­byrði sjóð­anna. Þær starfs­stéttir sem vinna erf­ið­ustu störfin og oft þau lægst laun­uðu, sem lík­legri eru til að slíta út vinn­andi höndum fyrir töku líf­eyr­is, er komið fyrir í ákveðnum sjóðum sem greiða lægri rétt­indi fyrir hverja inn­greidda krónu en hjá öðr­um.

Það er því ljóst að heild­ar­end­ur­skoðun þarf að eiga sér stað. Sú end­ur­skoðun mun taka tíma og margir þurfa að koma að henni. Það er ekki seinna vænna en að byrja.

Höf­undur er for­maður VR.