Ás stjórn­mál­anna milli vinstri og hægri er ekki bein lína heldur liggur hann í skeifu, svo að öfgarnar milli vinstri og hægri snert­ast næst­um. Furðu oft er sam­hljómur í því hvernig talað er og hugsað á þessum póli­tísku jöðr­um. Til dæmis fáum við reglu­lega að heyra úr þeim áttum að við búum í „ógeðs­legu sam­fé­lagi“ – hægra megin telja menn að sú lýs­ing gefi leyfi til að haga sér af full­kominni eig­ingirni, stela, svíkja og pretta – taka þátt í „ógeð­in­u“  – en öfga­menn­irnir til vinstri telja að hér þurfi „bylt­ingu“ til að þoka málum í betra horf.

En þetta er ekki ógeðs­legt sam­fé­lag, öðru nær. Hér býr gott og dug­legt fólk upp til hópa, og skárra væri það nú ef þess sæi ekki stað í sjálfu sam­fé­lag­inu. Við eigum hefð fyrir sam­hjálp og sam­líð­an; hjálp­ar­sveit­irnar okkar eru fullar af fólki sem reiðu­búið er að leggja mikið á sig til að bjarga manns­lífum en svo höfum við líka ótal ósögð dæmi um hjálp­sama nágranna og umhyggju­sama ætt­ingja – það er líka sam­fé­lag. Pisakann­anir leiða ekki bara í ljós veik­leika í notkun rit­aðs máls heldur kemur líka fram í rann­sóknum á högum ungs fólks að hér hefur náðst mark­verður árangur í skóla­kerf­inu í því að efla félags­þroska barna og ung­linga, auka með­vit­und um ein­elti og draga úr notkun vímu­gjafa, ekki síst áfeng­is. Við eigum þetta tungu­mál, sög­urnar og ljóðin og allar list­irn­ar. 

Hér blómg­ast margs konar félags­starf meðal almenn­ings, kórar og lestr­ar­fé­lög, alls konar nær­andi sam­vera sem er ekk­ert síður „ís­lenskt sam­fé­lag“ en bak­her­bergjaplott og klíku­skap­ur, sem svo sann­ar­lega fyr­ir­finnst líka. Launa­fólk hefur mik­ils­verð rétt­indi á vinnu­mark­aði, hér starfar öflug verka­lýðs­hreyf­ing og neyt­enda­vernd hefur auk­ist jafnt og þétt hin seinni árin. Jafn­rétti kynj­anna er hér meira en víða um lönd. Á nokkrum ára­tugum hefur orðið bylt­ing í almennum við­horfum til hinsegin fólks og hér starfa nokkrir öfl­ugir fjöl­miðlar sem tryggja opna og líf­lega þjóð­fé­lags­um­ræðu. Ekk­ert af þessu er sjálf­sagt. Allt kost­aði þetta bar­áttu, blóð og tár hug­rakkra ein­stak­linga. Og allt er þetta til vitnis um sam­fé­lag sem ekki er ógeðs­leg­t. 

En hér á landi er samt ekki jafn gott sam­fé­lag og það gæti hæg­lega ver­ið. Hið full­komna sam­fé­lag er auð­vitað ekki til en við eigum samt að reyna að stefna að því að hver og einn sem hér býr geti notið sín og sinna eig­in­leika á eigin for­sendum eins vel og mögu­legt er. 

Verst af öllu er að hér skuli enn vera til fátækt sem bitnar á gömlu fólki og öryrkjum – og börn­um. Fátæktin birt­ist okkur ekki bara í því að börn og gam­alt fólk fái ekki nóg að borða, líði skort – sem í sjálfu sér er glæpur í svo auð­ugu sam­fé­lagi – heldur getur hún líka birst okkur í ein­stæð­ings­skap og félags­legri útskúfun fólks með lítið net í kringum sig. Hún kemur fram í van­rækslu barna. Og hún sést í and­legum nær­ing­ar­skorti sem pen­inga­leys­inu fylgir, með þeim afleið­ingum að hæfi­leikar ná ekki að blómstra, fólk fær ekki þau tæki­færi í líf­inu sem því ber. 

Í hvert sinn sem mann­eskja rís úr fátækt til mann­sæm­andi kjara græðir allt sam­fé­lag­ið. Það var hugs­unin bak við breyt­ing­ar­til­lögu okkar í Sam­fylk­ing­unni við fjár­lögin 2020, sem þing­menn úr Pírötum og Flokki fólks­ins fluttu með okk­ur, og sner­ist um hækkun á fram­lagi til líf­eyris aldr­aðra og öryrkja svo að tryggt yrði að eng­inn sé með minna en lág­marks­laun í tekj­ur. Fátækt er ólíð­andi í sjálfu sér og fyrir þau sem við hana búa; hún er óskyn­sam­leg fyrir þjóð­ar­búið og hefur til­kostnað í för með sér. Ekki er til betri fjár­fest­ing en sú að lyfta fólki úr fátækt. Það er sam­fé­lags­legt verk­efni en á ekki að vera komið undir góð­vild auð­ugra ein­stak­linga.

En þó að þetta sé ekki ógeðs­legt sam­fé­lag og Íslend­ingar séu gott fólk upp til hópa þá er svo ótal margt sem hægt væri að bæta með svo­lítið betra skipu­lagi og meiri skyn­semi að leið­ar­ljósi – og almanna­hags­muni. En þar er við ramman reip að draga. Hér eru hags­muna­að­ilar geysi­sterkir, og eiga sér hauka í horni þar sem núver­andi stjórn­ar­flokkar eru. 

Við búum við þung­lama­legt land­bún­að­ar­kerfi þar sem erfitt er fyrir ungt fólk að hasla sér völl og skap­andi hugsun á erfitt upp­drátt­ar; orku­kerfið okkar mið­ast allt við stór­iðju, á meðan græn­met­is­fram­leið­endur eiga margir í mesta basli með að fá til sín raf­magn, auk­in­heldur á svip­uðu verði og stór­iðj­an, þó að flestir lands­menn vilji sjá færri álver og fleiri kál­ver. Það sam­ræm­ist betur grænni ímynd sem við Íslend­ingar viljum hafa og rækta, að greiða göt­una fyrir slíka vist­væna mat­væla­fram­leiðslu en að auka enn á álbirgðir heims­ins með til­heyr­andi losun á koldí­oxíði sem okkur ætlar að sækj­ast hægt að draga úr eins og við verðum að gera, og ættum að geta gert með sam­stilltu átaki. 

Ára­löng van­ræksla á innviðum er tekin að bitna á okkur í öllum þeim kerfum sem við ætl­umst til að séu í lagi: mennta­kerf­inu, vega­kerf­inu, orku­kerf­inu (þar sem nátt­úru­vernd­ar­sinnum er kennt um allt saman eins og fyrri dag­inn) og heil­brigð­is­kerf­inu. Ráð­leysi og fálm ein­kennir við­brögð rík­is­stjórn­ar­innar þegar brest­irnir birt­ast eins og nú á dög­unum – helst að viðr­aðar séu óljósar hug­myndir um að láta almenn­ing borga fyrir upp­bygg­ing­una með vega­sköttum og ógagn­sæjum þjón­ustu­gjöldum og slíkum til­fær­ing­um.

Heil­brigð­is­kerfið er ennþá skammar­lega dýrt fyrir almenn­ing, þó að rík­is­stjórnin hafi stigið undir for­ystu Svan­dísar Svav­ars­dóttur heil­brigð­is­ráð­herra jákvæð skref í átt­ina að þeim sjálf­sögðu rétt­indum að heil­brigð­is­þjón­ustu standi fólki til boða því að kostn­að­ar­lausu.

Allt hangir þetta saman við skatt­kerfið okkar og inn­byggt mis­rétti þar. Enda­laus tregða stjórn­valda við að tryggja sóma­sam­legar varnir gagn­vart pen­inga­þvætti  og sinna sjálf­sögðum kröfum um gagn­sæi í eign­ar­haldi fyr­ir­tækja hefur nú komið okkur Íslend­ingum á gráan lista yfir þjóðir þar sem varnir við alþjóð­legum fjár­mála­glæpum eru ónóg­ar. Það er ömur­legra en orð fá lýst.

Rík­is­stjórnin þverskall­ast við að veita rann­sókn­ar­að­ilum nægi­lega fjár­muni til að fletta ofan af mark­vissum og hugs­an­lega stór­felldum skattsvik­um, sem eru óþol­andi mein­semd í þjóð­lífi okk­ar; ósiður sem vitnar um félags­legan van­þroska og skiln­ings­leysi á því hvernig gott sam­fé­lag verður byggt. Það kann að vera snúið að sjá við hámennt­uðum við­skiptafléttu­meist­urum sem sér­hæft hafa sig í þeirri þjón­ustu að auð­velda rík­is­bubbum að kom­ast hjá því að greiða sinn skerf til sam­fé­lags­ins – en það er eftir miklu að slæg­ast fyrir sam­fé­lagið í heild og til vinn­andi að leggja tölu­vert á sig til þess, ekki síst til að efla sið­ferð­is­lega sjálfs­mynd okk­ar. Þarna verður þjóð­ar­búið af miklum fjár­mun­um: inn­viða­upp­bygg­ingin á sér stað í aflönd­un­um. 

Sá er líka reg­in­munur á nor­ræna vel­ferð­ar­kerf­inu og því íslenska – og sér þar stað Sjálf­stæð­is­flokks­ins sem alltaf skal leiddur hér til önd­vegis í fjár­málaum­sýslu þjóð­ar­bús­ins – að á Norð­ur­löndum ríkir almenn sátt um að nota skatt­kerfið til tekju­jöfn­un­ar, með stig­hækk­andi sköttum eftir því sem tekjur fólks eru meiri, en hér á landi þykir slíkt af ein­hverjum ástæðum mikil goð­gá. For­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins, Bjarni Bene­dikts­son, hefur jafnan eitt svar á reiðum höndum þegar hann kemst í þrot í rök­ræðum við tals­menn Sam­fylk­ing­ar­inn­ar: „Og svo vill Sam­fylk­ingin bara hækka skatta!“ Þetta finnst Bjarna góð spæl­ing hjá sér en meinið er að við lítum ekki á skatta sem and­styggð heldur ein­fald­lega smíða­efni í inn­við­ina, sem svo aftur auka verð­mætin og lífs­gæðin í sam­fé­lag­inu. Skattar eru fjár­fest­ing okkar allra í eigin vel­ferð. En þetta er líka alveg rétt hjá Bjarna: við í Sam­fylk­ing­unni viljum hækka skatta – á hann sjálfan, vini hans og félaga, og líka okkur sem njótum góðra launa; við viljum hækka skatta á fjár­magnstekjur og á þær tekjur sem faldar eru í skatta­skjólum – en – og því má aldrei gleyma – við viljum að sama skapi lækka skatta á lág­launa- og milli­tekju­fólk; við viljum að skattar fari lækk­andi eftir því sem tekj­urnar minnka svo að allir hafi meira að moða úr, sér og sam­fé­lag­inu til heilla. 

Allt hangir þetta sam­an. Og svo margt af því sem aflaga hefur farið í sam­fé­lag­inu birt­ist okkur í Sam­herj­a­mál­inu. Það er vissu­lega dæmi um það hvernig lítil og fátæk þjóð er rænd lífs­björg­inni af spilltum valda­mönnum og dyggða­snauðum kap­ít­alistum sem ein­ungis hugsa um að hámarka sinn eigin arð. Þetta er gott dæmi um það sem ger­ist í ein­flokk­s­kerfi þegar aðgangur að gæðum er í höndum stjórn­mála­manna svo að úr verður eitrað sam­band við­skipta og stjórn­mála sem endar í rán­skap á eigum almenn­ings. 

En Sam­herj­a­málið snýst ekki bara um Namibíu – þar er réttur að okkur speg­ill sem við þurfum að horfa í: hvernig er háttað hjá okkur sam­bandi stjórn­mála og við­skipta? Nú hefur sjáv­ar­út­vegs­ráð­herr­ann – og fyrrum stjórn­ar­for­maður Sam­herja – að minnsta kosti í þrí­gang „sagt sig frá“ málum sem snerta Sam­herja – hvernig getur hann það? Hvað er það í sjáv­ar­út­vegi sem ekki snertir Sam­herja, þennan risa í íslenskum sjáv­ar­út­vegi? Og svo er það hitt: hvernig viljum við koma fram á alþjóða­vett­vangi sem fisk­veiði­þjóð? Erum við strand­veiði­ríki sem stendur óhagg­an­legan vörð um rétt­indi þeirra sem við auðug fiski­mið búa til að nýta auð­lindir sínar á sjálf­bæran og arð­bæran hátt eða viljum við draga taum auð­hringa sem fara um heim­inn og hremma þau verð­mæti sem í aug­sýn eru? Erum við þjóð sem vill rétta öðrum hjálp­ar­hönd eða ætlum við að leika leik­inn af fyllstu hörku og skeyt­ing­ar­leysi? Viljum við vera sá aðili í sam­skipt­um?

Málið hefur minnt okkur óþyrmi­lega á fyr­ir­komu­lag okkar hér á auð­linda­nýt­ingu okk­ar, sem aldrei hefur náðst sátt um, því að útgerðin hefur ekki tekið í mál að greiða sann­gjarnt gjald fyrir afnotin af fiski­mið­un­um, en hefur á sínum snærum hag­fræð­inga sem reyna að telja okkur trú um að þessi fiski­mið væru verð­laus ef ekki væri fyrir útgerð­ina: eins og engum hafi hug­kvæmst, eða kæmi til hug­ar, að stunda hér fisk­veiðar nema núver­andi risum, sem kerfið hefur gert kleift að stækka og stækka og stækka og stækka – alla leið til Namib­íu.

Nú er svo komið að gjaldið sem útgerð­inni er gert að greiða dugir ekki einu sinni fyrir kostn­að­inum sem sam­fé­lagið tekur á sig vegna veið­anna. Stór­út­gerð­irnar njóta nið­ur­greiðslu frá almenn­ingi. Það er löngu tíma­bært að end­ur­skoða þetta kerfi – en það er alveg borin von að það verði gert í tíð núver­andi rík­is­stjórn­ar­flokka sem standa vörð um þetta fyr­ir­komu­lag, í nafni ein­hvers konar byggða­stefnu. Við verðum að ljúka við auð­linda­á­kvæði stjórn­ar­skrár­innar vegna allra ann­arra auð­linda okkar líka sem ekki mega lenda í trölla­höndum auð­hringa – vatn­ins, víð­ern­anna, foss­anna, lands­ins góða og fagra. Raun­veru­legt  og skil­virkt auð­linda­á­kvæði og sann­gjarnt gjald fyrir afnotin af þjóð­ar­auð­lind­inni stuðlar að lang­þráðri sátt í sam­fé­lag­inu, betra and­rúms­lofti, meiri jöfn­uði milli lands­hluta og fólks, meiri ánægju – sann­gjarn­ara og betra sam­fé­lagi. Um það á Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn ekki að hafa neitunar­vald – frekar en nokkuð ann­að.

Höf­undur er þing­maður Sam­fylk­ing­ar­inn­ar.