Á árinu 2019 var umheim­ur­inn minntur á það hversu háð við erum góðum flug­sam­göngum og trausti á flug­vél­u­m. 

Kyrr­setn­ingin á 737 Max vélum Boeing tók gildi í lok mars og stendur enn. Það sem leiddi til kyrr­setn­ing­ar­innar voru flug­slys í Indónesíu, 29. októ­ber 2018, og síðan í Eþíópíu 13. mars í fyrra. Gallar í til­tölu­lega nýjum Max vélum – í svo­nefndu MCAS kerfi sem á að sporna gegn ofrisi – eru taldir hafa leitt til þess að vél­arnar tog­uð­ust til jarðar með þeim afleið­ingum að 346 létu líf­ið, allir um borð í báðum vél­u­m. 

Margt hefur verið skrifað um þessi mál – meðal ann­ars í frétta­skýr­ingum á vef Kjarn­ans – eins og eðli­legt er. Kyrr­setn­ingin á Max vél­unum hefur haft mikil áhrif á efna­hag Íslands, og eru þar bein fjár­hags­leg áhrif á Icelandair auka­at­rið­i. 

Í grein­ingum Seðla­banka Íslands, meðal ann­ars í Pen­inga­mál­um, hefur verið fjallað um víð­tæk áhrif af kyrr­setn­ing­unni á íslenskan efna­hag, en hún hefur leitt til minna sæta­fram­boðs til lands­ins og umfangs­minni ferða­þjón­ustu, og þannig dregið úr lands­fram­leiðslu í okkar litla landi.

For­dæma­laust er í heim­in­um, að kyrr­setn­ingin hafi jafn víð­tæk hlut­falls­leg áhrif á þjóð­ríki, enda ferða­þjón­ustan hryggjar­stykkið í hinu „nýja” íslenska hag­kerfi sem byggst hefur upp eftir hrun­ið. 

Sið­leysi afhjúpað

Eitt af því sem hefur gerst frá því að flug­slysin hjá Boeing komu upp, er að kast­ljós fjöl­miðla og rann­sak­enda hefur beinst að félag­inu. Hverjum steini er nú velt við til að greina það, hvernig gall­aðar vélar komust í loftið og hröp­uðu svo með skelfi­legum afleið­ingum til jarðar – svo mál séu vilj­andi smættuð niður og ein­föld­uð. 

Í gögnum sem nú hafa verið birt – og meðal ann­ars verið fjallað um í rann­sókn Banda­ríkja­þings – hefur komið fram að sið­laust and­rúms­loft virð­ist hafa verið ríkj­andi hjá þessu stærsta útflutn­ings­fyr­ir­tæki Banda­ríkj­anna. 

Reynt var að hafa áhrif á fram­leiðslu­ferlið þannig að það gæti tekið sem stystan tíma, og að eft­ir­lits­að­ilar væru ekki fyr­ir. Sjálf­stæði eft­ir­lits­að­ila FAA – flug­mála­yf­ir­valda í Banda­ríkj­unum – hefur einnig verið dregið í efa, og margt sem bendir til þess að Boeing hafi í raun verið með eft­ir­lits­að­ila í vas­an­um.

Rann­sak­endur í Indónesíu og Eþíópíu – sem hafa gagn­rýnt Boeing harð­lega og birt afhjúp­andi gögn máli sínu til stuðn­ings – hafa unnið merki­legt starf og sýnt fram á skelfi­legt verk­lag Boeing, og sér­tæka galla í vél­unum sem leiddu til dauða­slysa.

Seattle Times greindi raunar frá þessu eitr­aða and­rúms­lofti, fyrir slys­in, og hafði fyrir því heim­ild­ar­menn, að fram­leiðslu­ferlið væri ekki nægi­lega fag­legt, meðal ann­ars vegna fram­leiðslu­pressu. Boeing er stærsti vinnu­veit­andi Seattle svæð­is­ins með 80 þús­und starfs­menn á svæð­inu, og því er Seattle Times með sér­hæfða blaða­mennsku á sviði flug­mála, og hefur leitt umfjöllun um Max-­vand­ann. Fram­lag blaða­manna rit­stjórnar Seattle Times til þessa máls, hefur verið lýsandi dæmi um mik­il­vægi aðhalds­samrar blaða­mennsku gagn­vart vald­höfum í stjórn­málum og atvinnu­lífi.

Hvað ef þetta hefði verið Ísland?

Ég hef stundum – og óþægi­lega oft und­an­farin miss­eri – fært hug­ann að því hvernig umræða um þessi vanda­mál hjá Boeing væri á Íslandi, ef Max vél Icelandair hefði hrapað á leið sinni út í heim, með þeim afleið­ingum að allir um borð hefðu látið líf­ið. Kór­fé­lag­ar, sauma­klúbb­ar, ráða­menn, venju­legt fólk.

Ég er ekki viss um að for­stjóri Icelandair myndi þá full­yrða, að hann yrði fyrsti maður um borð í Max vél. Ég er heldur ekki viss um, að horft yrði til þess­ara mála með jafn létt­vægum hætti eins og gert hefur verið á Íslandi, á und­an­förnum tíu mán­uð­um, og að bréf væru send til Seðla­bank­ans til að kvarta yfir því að nefnd­ar­maður í pen­inga­stefnu­nefnd hefði gert það að umtals­efni á fundi þing­nefnd­ar, að Icelandair ætti mikið undir bóta­greiðslum frá Boein­g. 

Aug­ljóst er – fyrir mér, í það minnsta – að íslensk stjórn­völd ættu að höfða sjálf­stætt bóta­mál gegn Boeing. Þá ættu stétt­ar­fé­lög flug­manna Icelandair og flug­freyja, einnig að höfða sjálf­stæð bóta­mál, alveg eins og flug­fé­lag­ið. 

Flug­menn Sout­hwest flug­fé­lags­ins hafa gert þetta, og kraf­ist 100 millj­óna Banda­ríkja­dala – jafn­virði 12,5 millj­arða – í bætur vegna þess hvernig Boeing hefur haldið mál­u­m. 

Ástæðan er sú, að Boeing stóð sig ekki eins og það átti að gera og sýndi óaf­sak­an­legt kæru­leysi við fram­leiðslu á einu mik­il­væg­asta inn­viða­fyr­ir­bæri sam­fé­laga – far­þega­þot­u­m. 

Mik­il­vægt er að þessi mál séu skoðuð út frá alvar­legum afleið­ingum þeirra –  ekki aðeins hinum alvar­legu efna­hags­legu afleið­ing­um, sem gætt hefur á Íslandi –  heldur einnig virð­ingu fyrir hinum látnu og aðstand­endum þeirra, sem nú leita réttar síns frammi fyrir ofurefli stærsta útflutn­ings­fyr­ir­tækis Banda­ríkj­anna. 

Það er huggun í því að Banda­ríkja­þing – bæði Repúblikanar og Demókratar – hafa saumað að Boeing, við rann­sókn á mál­inu, og dregið ýmis­legt fram í dags­ljósið sem sýnir brest­ina hjá félag­inu, en betur má ef duga skal. 

Skýr skila­boð frá litlu eyríki sem á mikið undir skil­virkum og traustum flug­sam­göngum geta skipt máli í þessu sam­hengi.