6. Til að efla íslensku og tryggja fram­tíð hennar er mik­il­vægt að velja máli sínu bún­ing sem hæfir aðstæðum og við­mæl­endum eða les­endum – nota við­eig­andi mál­snið.

Þótt alltaf sé sjálf­sagt að vanda mál sitt og fram­setn­ingu þess er nauð­syn­legt að hafa í huga að hvorttveggja þarf ævin­lega að laga að aðstæðum – haga orða­vali, setn­inga­gerð, tal­hraða o.fl. eftir því sem við teljum við­eig­andi hverju sinni. Orðið mál­snið er notað um þetta heild­ar­yf­ir­bragð máls­ins. Stíll er skylt hug­tak en teng­ist fremur ein­stak­ling­um, til­teknum bók­mennta­teg­undum o.þ.h. – talað er um stíl Hall­dórs Lax­ness, Íslend­inga­sagna­stíl, Bibl­íustíl o.s.frv. Við lærum mis­mun­andi mál­snið smátt og smátt og skiptum oft­ast nokkuð ósjálfrátt milli þeirra þótt vissu­lega komi fyrir alla að nota stundum rangt eða óvið­eig­andi mál­snið.

Mál­snið mót­ast ekki síst af miðl­inum – hvort mál­inu er miðlað í rit­uðu formi eða töl­uðu. Það er margs konar munur á dæmi­gerðu málsniði rit­máls og dæmi­gerðu málsniði tal­máls – yfir­leitt er rit­mál talið mun form­fast­ara en tal­mál aftur frjáls­legra. Skilin þarna á milli hafa þó dofnað veru­lega á seinni árum, fyrst með til­komu tölvu­pósts og síðar bloggs og sam­fé­lags­miðla þar sem mál­snið er mun óform­legra en venju­legt er á prenti.

Annar mót­andi þáttur er vett­vang­ur­inn. Málsniðið er ólíkt eftir því hvort við erum að spjalla við fjöl­skyld­una eða vinnu­fé­lag­ana, tala við lækni undir fjögur augu, flytja fyr­ir­lestur á ráð­stefnu frammi fyrir fjölda áheyr­enda, skrifa pistil í dag­blað, eða skrifa á sam­fé­lags­miðla. Mark­mið okkar skiptir líka máli – erum við að spjalla um heima og geima, skipt­ast á skoð­un­um, fræða, reka áróð­ur, eða eitt­hvað ann­að. Allt kallar þetta á mis­mun­andi mál­snið.

Síð­ast en ekki síst mót­ast málsniðið mót­ast að sjálf­sögðu af þátt­tak­endum í sam­skipt­un­um. Konur tala og skrifa að ein­hverju leyti öðru­vísi en karl­ar, ung­lingar tala og skrifa öðru­vísi en full­orðið fólk, menntun fólks getur haft áhrif á mál­far þess, staða þess í þjóð­fé­lag­inu líka, og áhugi á að fylgja mál­staðli. En við­mæl­and­inn eða mark­hóp­ur­inn mótar líka mál­far okk­ar. Við tölum öðru­vísi við afa og ömmu en við jafn­aldra okk­ar, við tölum öðru­vísi við kennar­ann en skóla­systk­ini okk­ar, við skrifum öðru­vísi texta í skóla­rit­gerð en á sam­fé­lags­miðla, o.s.frv.

Munur málsniða birt­ist í ýmsum þáttum – orða­vali, setn­inga­gerð, fram­sögn, fylgni við mál­staðal o.fl. Hinn óop­in­beri íslenski mál­stað­all mið­ast við form­legt rit­mál en í óform­legu málsniði, dæmi­gerðu og eðli­legu tal­máli, bregður oft fyrir ýmsum til­brigðum í beyg­ingum og setn­inga­gerð sem ekki sam­ræm­ast staðl­in­um. Honum er hins vegar iðu­lega beitt til að leggja mat á mál­far sem fylgir öðru málsniði. Það leiðir til þess að mörgum finnst form­legt rit­mál hin eina rétta íslenska, en önnur mál­snið ein­hvers konar óæðri frá­vik.

En þannig er það auð­vitað ekki. Óform­legt mál er ekk­ert síðri íslenska en form­legt, tal­mál er ekk­ert síðri íslenska en rit­mál. Óform­legt tal­mál getur verið vandað og við­eig­andi þrátt fyrir ýmis frá­vik frá mál­staðli og form­legt rit­mál getur verið óvand­að, knosað og klúð­urs­legt, jafn­vel þótt mál­staðli sé fylgt út í æsar. Mál­vöndun felst ekki síst í því að velja sér mál­snið við hæfi. Með því móti komum við boð­skap okkar best til skila og sýnum við­mæl­endum eða les­endum virð­ingu.