Helsta lang­tíma­vanda­mál Íslands er skortur á trausti milli almenn­ings og helstu stofn­ana sam­fé­lags­ins, sem leiðir af sér skort á sam­heldni. Því miður sýna kann­anir það ár eftir ár að lítið hefur gengið að end­ur­heimta þetta traust eftir að það hvarf að mestu við síð­asta efna­hags­á­fall, síðla árs 2008. 

Sitj­andi rík­is­stjórn ein­setti sér það að gera það að for­gangs­máli að end­ur­heimta þetta traust. Í stjórn­ar­sátt­mála hennar sagði að hún myndi „beita sér fyrir því að efla traust á stjórn­málum og stjórn­sýslu.“ 

Þetta mark­mið hefur vit­an­lega ekki náðst. Traust á Alþingi mæld­ist 29 pró­sent skömmu eftir að rík­is­stjórnin tók við völd­um. Lægst fór það í 18 pró­sent í byrjun árs í fyrra og í febr­úar síð­ast­liðnum stóð það í 23 pró­sent­um. Ein­ungis tvær sam­fé­lags­legar stofn­anir mæl­ast með minna traust en þjóð­þing­ið. Önnur er líka stjórn­mála­leg – borg­ar­stjórn Reykja­víkur (17 pró­sent) – og hin eru bankar (21 pró­sent). 

Þótt upp­skriftin að betra sam­bandi milli stjórn­mála og þjóðar sé í grunn­inn nokkuð ein­föld þá virð­ist okkur ekki fært að baka úr henni full­gerða afurð. Hrá­efnin eru aukið gagn­sæi, skýr­ari ábyrgð­ar­ferl­ar, betra aðstæður til aðhalds og eft­ir­lits með ákvörð­un­ar­töku og skýr­ari mörk fyrir aðgengi sér­hags­muna að ákvörð­unum sem á að taka með almanna­hags­muni í huga.

Það sem hefur verið bætt

Ýmis­legt hefur verið gert á liðnum árum sem er til þess fallið að auka þetta traust. 

Nú eru til að mynda kostn­að­ar­greiðslur til þing­manna birtar á Alþing­isvefnum mán­að­ar­lega. Afleið­ing þess hefur meðal ann­ars verið sú að ófor­svar­an­leg sjálf­taka á svoköll­uðum akst­urs­greiðsl­um, sem fjöl­miðlar höfðu árum saman reynt að fá upp­gefn­ar, hefur dreg­ist veru­lega saman um rúman fjórð­ung eftir að upp­lýs­ing­arnar voru gerðar opin­ber­ar. 

Fyrr í þessum mán­uði voru svo fyrstu heild­ar­lögin um upp­ljóstr­ara sam­þykkt á Alþingi og munu taka gildi um kom­andi ára­mót. Þau ná til upp­ljóstr­ara óháð því hvort sem þeir starfa hjá hinu opin­bera eða á einka­­mark­aði og gilda um starfs­­menn sem greina í góðri trú frá upp­­lýs­ingum eða miðla gögnum um brot á lögum eða aðra ámæl­is­verða hátt­­semi í starf­­semi vinn­u­veit­enda þeirra.

Sam­kvæmt lög­­unum telst miðlun upp­­lýs­inga eða gagna, að upp­­­fylltum skil­yrðum frum­varps­ins, ekki brot á þagn­­ar- eða trún­­að­­ar­­skyldu starfs­­manns. Hún leggi hvorki refsi- né skaða­­bóta­­byrgð á hann og geti ekki heldur leitt til stjórn­­­sýslu­við­­ur­laga eða íþyngj­andi úrræða að starfs­­manna­rétti.

Þá er lagt sér­­stakt bann við því að láta hvern þann sæta órétt­látri með­­­ferð sem miðlað hefur upp­­lýs­ingum eða gögnum sam­­kvæmt skil­yrðum lag­anna. Lögð er sönn­un­­ar­­byrði á atvinn­u­rek­anda á þann hátt að ef líkur eru leiddar að órétt­látri með­­­ferð skal hann sýna fram á að sú sé ekki raunin og greiða skaða­bætur ef það tekst ekki. Þetta er stórt fram­fara­skref.

Frum­varpi for­sæt­is­ráð­herra um varnir gegn hags­muna­á­rekstrum hjá æðstu hand­höfum fram­kvæmda­valds­ins var útbýtt í byrjum þessa árs. Á meðal þess sem fram kemur í frum­varp­inu, er að skylda alla þá sem starfa í æðsta lagi íslenskrar stjórn­­­­­sýslu og í stjórn­­­­­málum að gefa upp hags­muni sína og gera ítar­­­lega grein fyrir fjár­­­hags­­­legum hags­munum sín­­­um. 

Þá felur það í sér að hags­muna­verðir (e. lobbý­istar) sem eiga sam­­­skipti við stjórn­­­­­mála­­­menn og stjórn­­­­­sýslu verði gert að skrá sig sem slík­a. 

Það er gott að frum­varpið sé komið fram. Enn það er þó óaf­greitt, og þarf nauð­syn­lega að afgreið­ast.

Það sem er slæmt

Það sem hefur hins vegar gengið illa er að tryggja betur fullt aðgengi almenn­ings að upp­lýs­ing­um. Þar hafa aug­ljósir sér­hags­munir tafið mjög fyrir skrefum í rétta átt sem stíga hefði átt fyrir löngu síð­an.

Þar ber fyrst að nefna gjald­frjálst aðgengi að upp­lýs­ingum úr fyr­ir­tækja­skrá, árs­reikn­inga­skrá og hlut­hafa­skrá. Í nágranna­lönd­unum okkar hafa árum saman ver­ið ­starf­ræktar sér­­­stakar vef­­­síður þar sem hægt er að nálg­­­ast grunn­­­upp­­­lýs­ingar um fyr­ir­tæki á borð við eig­end­­­ur, stjórn­­­endur og lyk­il­­­tölur úr rekstri fyr­ir­tækj­anna.

Eins og staðan er í dag þá hagn­ast þriðju aðilar vel á því að taka við þeim upp­lýs­ingum frá rík­is­skatt­stjóra og selja þær áfram á óbil­gjörnu verði til fjöl­miðla, fyr­ir­tækja og almenn­ings alls. Um pils­fald­ar­kapital­isma í sinni tær­ustu mynd er að ræða. Kostnað sem fellur til vegna milli­göngu á upp­lýs­ingum milli ríkis og almenn­ings. Það liggur fyrir að í þessum skrám rík­is­skatt­stjóra eru lykil­upp­lýs­ingar um atvinnu­líf­ið, fjár­muna­eign og takt­inn í sam­fé­lag­inu öllu. Hindr­un­ar­laust aðgengi að þeim styrkir allt aðhald veru­lega, stuðlar að upp­lýstri umræðu og eykur þar af leið­andi traust. Fjár­hags­legir hags­munir þeirra örfáu fyr­ir­tækja sem hagn­ast á núver­andi fyr­ir­komu­lagi, eða hags­munir þeirra ein­stak­linga og fyr­ir­tækja sem vilja fá að vera með sitt í eilífu myrkri, geta vart trompað lýð­ræð­is­­legt mik­il­vægi þess að fjöl­miðlar og almenn­ingur allur hafi frjál­st, frítt og tak­­marka­­laust aðgengi að opin­berum upp­­lýs­ingum um fyr­ir­tæki sem starfa hér­­­lend­­is.

Málið hefur verið á dag­skrá stjórn­mál­anna frá því í byrjun árs 2017 hið minnsta. Þá greindi Bene­dikt Jóhann­es­son, þáver­andi fjár­mála­ráð­herra, frá því að hann vildi að þessar upp­lýs­ingar væru gjald­frjáls­ar. Píratar höfðu áður lagt fram frum­varp þess efn­is. 

Þremur árum síðar var staðan á nákvæm­lega eins. Ekk­ert hafði þok­ast í átt að gjald­frelsi og fjöl­miðl­ar, sem glíma þegar sem heild við miklar rekstr­ar­á­skor­an­ir, eru enn í þeirri stöðu að þurfa að velja gaum­gæfi­lega hvaða upp­lýs­ingar um atvinnu­leyfið eru keypt­ar. 

Rík­is­stjórnin lagði svo loks fram frum­varp þess efnis til sam­ráðs í lok febr­úar 2020. Þá lá reyndar þegar fyrir afar sam­bæri­legt frum­varp frá Pírötum sem var komið til nefndar til frek­ari úrvinnslu. Í stjórn­ar­frum­varp­inu er gert ráð fyrir að lögin taki gildi í byrjun næsta árs. Þá verða liðin fjögur ár frá því að það komst almenni­lega á dag­skrá þings­ins. Í þau fjögur ár hafa íslenskir fjöl­miðlar borgað fyrir upp­lýs­ingar sem þeir ættu að fá gjald­frjálst. 

Það sem er afleitt

Þegar einni hindrun að sjálf­sögðum upp­lýs­ingum er rutt úr vegi er reynt að reisa aðra. Um það mátti lesa í slá­andi frétt í Frétta­blað­inu fyrir nákvæm­lega viku síð­an. Þar kom fram að Sam­tök atvinnu­lífs­ins hefðu skilað inn umsögn um frum­varp um breyt­ingar á upp­lýs­inga­lögum þess efn­ist að þau vildu að tekið yrði upp gjald­taka fyrir aðgang að upp­lýs­ingum frá hinu opin­bera. Sá kostn­aður myndi vit­an­lega að uppi­stöðu falla á fjöl­miðla sem leggja fram nær allar beiðnir sem hinu opin­bera ber­ast um upp­lýs­ing­ar. 

Þetta er ber­sýni­leg til­raun til að reyna að hefta aðgengi fjöl­miðla að upp­lýs­ingum og draga úr aðhalds­hlut­verki þeirra. Á sama hátt og fjár­vana fjöl­miðlar þurfa að vega og meta öll kaup á opin­berum gögnum um fyr­ir­tæki í dag þá myndu þeir þurfa að fara að kostn­að­ar­meta allar upp­lýs­ing­ar­beiðn­ir. Það yrði fjar­stæðu­kennd staða og von­andi ber þing­mönnum gæfa til að sjá í gegnum þessa til­raun til að draga mark­visst úr gagn­sæ­i. 

Verði frum­varpið að lögum verður opin­berum aðilum skylt að leita eftir afstöðu þess sem upp­lýs­ing­arnar geta varð­að, til birt­ingar eða veit­ingar upp­lýs­inga, nema það sé ber­sýni­lega óþarft. Þá myndi úrskurð­ar­nefnd um upp­lýs­inga­mál þurfa að senda þriðja aðila afrit af úrskurði um afhend­ingu upp­lýs­inga, auk þess sem þriðja aðila er veittur réttur til að krefj­ast frest­unar rétt­ar­á­hrifa úrskurð­ar. Dæmi um þessa þriðju aðila eru til að mynda þær útgerðir sem stefndu í fyrra íslenska rík­inu og vildu tíu millj­arða króna í skaða­bætur fyrir að fá ekki þann mak­ríl­kvóta sem þær telja sig eiga rétt á. Kjarn­inn eyddi mörgum mán­uðum í að fá stefnur þeirra afhent­ar, í gegnum kæru­ferli úrskurð­ar­nefndar um upp­lýs­inga­mál og gegn vilja þriðju aðila, Þegar upp­lýs­ing­arnar komu loks fram þá skap­að­ist svo mik­ill sam­fé­lags­legur þrýst­ingur að allar útgerð­irnar nema þær allra óskamm­feiln­ustu hættu við mál­sóknir sín­ar. 

Sam­tök atvinnu­lífs­ins vilja reyndar að gengið verði lengra en stendur til, og að fjöl­miðlar sem eru að leita upp­lýs­inga verði gert að gera grein fyrir ástæðum þess að upp­lýs­ing­anna sé ósk­að. Að þeir upp­lýsi um frétta­vinnslu sína fyr­ir­fram.

Allt ofan­greint yrði mikil aft­ur­för og sýnir full­kom­inn skort á eðli og hlut­verki fjöl­miðla, en mik­inn áhuga á að þrengja aðgang þeirra og almenn­ings alls að upp­lýs­ing­um. 

Það sem veldur veru­legum áhyggjum

Það sem fjallað hefur verið um hér að framan bæt­ist við þá stað­reynd að mark­visst hefur verið unnið að því að draga tenn­urnar úr íslenskum fjöl­miðlum und­an­farin rúman ára­tug. Það ger­ist á sama tíma og geir­inn er að ganga í gegnum nær algjöra aðlögun vegna tækni- og notk­un­ar­breyt­inga með því að sýna full­komið sinnu­leysi gagn­vart alvar­legri þróun í rekstr­ar­um­hverfi þeirra sem mark­visst hefur veikt getu íslenskra fjöl­miðla til að vera sú mik­il­væga lýð­ræð­is­stoð sem þeir þurfa að vera ef við viljum búa í almenni­lega frjálsu og opnu sam­fé­lag­i. 

Þró­unin hefur leitt af sér kerf­is­bundna veik­ingu fjöl­miðl­anna sem birt­ist meðal ann­ars í því að úr stétt­inni hefur flykkst hæfi­leik­a­ríkt fólk sem lætur ekki lengur bjóða sér léleg laun, vondar starfs­að­stæð­ur, afleitan vinnu­tíma og það áreiti sem fylgir því að fjalla gagn­rýnið um þjóð­fé­lags­mál í örsam­fé­lag­i. 

Hún birt­ist í því að ofsa­legur tap­rekstur stærstu fjöl­miðla­fyr­ir­tækja lands­ins er fjár­magn­aður úr botn­lausum vösum sér­hags­muna­afla sem sjá sér ein­hver hag í því að fá sín tök á umræð­una. Til þess að ná þeim árangri ráða þau menn til að stýra sem eru ekki að uppi­stöðu fjöl­miðla­menn og skilja ekki hlut­verk fjöl­miðla nægj­an­lega vel. Það er full­komin van­virð­ing gagn­vart blaða­mennsku sem fag­stétt og svipað því að setja múr­ara í að gera bók­haldið sitt. 

Það getur ekki hver sem er unnið í fjöl­miðl­um, og hvað þá stýrt þeim. Til þess þarf þekk­ingu, skiln­ing, reynslu og getu sem hentar fag­inu. Alveg eins og í öðrum sér­hæfðum fög­um. ­Fullt af fólki í íslenskum fjöl­miðla­heimi býr yfir þessum kost­um. Það er hins vegar snið­gengið í hags­muna­potinu.

Það sem vekur upp reiði

Stundum er maður síðan orð­laus yfir óheið­ar­leik­anum sem íslenska kerfið leyfir að grass­era. Nýverið var opin­berað að einn maður hefði í tvö og hálft ár fjár­magnað fjöl­miðla­fyr­ir­tækið sem hélt úti DV og tengdum miðlum án þess að hægt yrði að upp­lýsa um hver hann væri. 

Alls setti mað­ur­inn, rík­asti Íslend­ing­ur­inn Björgólfur Thor Björg­ólfs­son, að minnsta kosti 745 millj­ónir króna inn í algjör­lega ósjálf­bæran rekstur yfir áður­nefnt tíma­bil. Hann hefur ekki útskýrt hvað vakti fyrir hon­um, en allan þennan tíma neit­aði tals­maður Björg­ólfs Thors því stað­fast­lega að hann væri að fjár­magna rekstur DV. Þar var ein­fald­lega logið blákalt.

Þegar átti svo að renna DV og tengdum miðlum inn í útgáfu­fé­lag Frétta­blaðs­ins þá þurfti sam­þykki Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins fyrir sam­run­an­um. Í því ferli var leitað athuga­semda ann­arra fjöl­miðla við hon­um, meðal ann­ars Kjarn­ans. 

Í athuga­semd okkar stóð orð­rétt: „Það er mat okkar að sam­þykki Sam­keppn­is­eft­ir­litið sam­run­ann jafn­gildi það því að stofn­unin leggi blessun sína yfir það að leyna megi eign­ar­haldi á fjöl­miðli. Við óskum eftir því að Sam­keppn­is­eft­ir­litið setji það sem skil­yrði fyrir sam­run­anum að upp­lýst verði um raun­veru­lega eig­endur Frjálsrar fjöl­miðl­unar ehf. Leyndin yfir því hver raun­veru­legur eig­andi Frjálsar fjöl­miðl­unar er veldur öðrum fjöl­miðla­fyr­ir­tækjum miklum skaða og bjagar mark­aðs­stöðu óhjá­kvæmi­lega.“

Sam­keppn­is­eft­ir­litið tók mark á þess­ari athuga­semd, brást rétt við og fékk upp­lýs­ing­arnar fram. 

Það sem þarf að gera

Það er erfitt að álykta annað en að íslenskum stjórn­mála­mönnum hugn­ist þessi staða, að ríkir menn með hags­muni geti bara borgað fyrir ósjálf­bæran rekstur sem oft felur í sér miðl­un­ar­leiðir á efni sem eiga ekk­ert erindi í nútím­ann og hvað þá fram­tíð­ina, með til­heyr­andi skað­legri bjögun á sam­keppni á fjöl­miðla­mark­aði.

Ísland hefur verið að falla niður alþjóð­lega lista sem mæla fjöl­miðla­frelsi. Í ár sat Ísland til að mynda í 15. sæti yfir þau lönd sem hafa mest fjöl­miðla­frelsi á lista Reporters wit­hout border­s. 

Nor­egur skip­aði efsta sæt­ið, Finn­land er í öðru sæti, Dan­­mörk í því þriðja og Sví­­þjóð í fjórða sæti. Hver er mun­ur­inn á Íslandi og þessum lönd­um? 

Í öllum þessum ríkjum mál rekja til dæmis rekja rekstr­ar­stuðn­ing hins opin­bera til einka­rek­inna fjöl­miðla aftur til árs­ins 1990. Í Nor­egi, Sví­þjóð og Dan­mörku hefur stuðn­­­ing­­­ur­inn verið auk­inn umtals­vert und­an­farin mis­­s­eri. Þessir styrkir eru ekki sér­stak­lega umdeildir heldur ríkir nokkuð breiður skiln­ingur á að þeir tryggi fjöl­breytni og getu í fjöl­miðl­un. Nær engin umræða er um að nor­rænir fjöl­miðlar séu undir hælnum á stjórn­mála­mönnum vegna þessa. Þvert á móti þykja þeir með þeim bestu í heimi og almennt er við­ur­kennt innan hinna Norð­ur­land­anna hversu mik­il­vægir sterkir fjöl­miðlar eru virku lýð­ræði.

Þeir sem standa í veg­inum

Hér á landi hefur hins vegar fámennur hópur fyr­ir­ferða­mik­illa þing­manna getað komið í veg fyrir að sett verði upp sam­bæri­legt styrkja­kerfi og í nágranna­löndum okk­ar. Ástæðan virð­ist vera að einn eða tveir minni fjöl­miðl­ar, þar á meðal Kjarn­inn, trufla þá og vegna þess að þeir vilja að nokkrir stórir miðlar sem neita að aðlaga rekstur sinn að nútím­anum þrátt fyrir millj­arða tap á örfáum árum, fái alla þá rík­is­styrki sem útdeila á. Þessir hópur nýtur svo stuðn­ings val­inna fjöl­miðla­manna og nafn­lausra pista­höf­unda sem hafa ham­ast á þeim sem styðja almennt styrkja­kerfi með það að leið­ar­ljósi að bæta lýð­ræð­is­lega virkni og gagn íslenskra fjöl­miðla. Fremst í þeim flokki er Við­skipta­blað­ið, með alla sína nafn­lausu eymd. Rík­is­styrkir reynd­ust svo mikið eitur í beinum þeirrar útgáfu að hún ákvað að setja sex eða fleiri starfs­menn sína á hluta­bóta­leið­ina, sem var ætluð fyrir fyr­ir­tæki í verulegum rekstr­ar­vanda. 

Fyrir þessa heift og óbil­girni gagn­vart miðlum sem geta átt von á því að fá í besta falli um þrjú pró­sent af heild­ar­styrkjum líða allir hinir fjöl­breyttu miðlar íslenskrar fjöl­miðlaflóru sem há enn frekar en áður erf­iða bar­áttu fyrir til­veru sinn­i.  

Vegna þessa hóps situr frum­varp um styrkja­kerfið fast í nefnd for­manns sem hafði ekki einu sinni fyrir því að vera við­staddur þegar hluti fjöl­miðla var kall­aður fyrir nefnd­ina vegna máls­ins. Af opin­berum yfir­lýs­ingum hans, sem byggja aldrei á rökum eða vísun í gögn heldur fyrst og síð­ast niðr­andi gíf­ur­yrð­um, þá nennir hann ekki mikið að hlusta á ein­hverja „blogg­ara“. 

Í stað­inn á að styrkja einka­rekna fjöl­miðla með ein­skipt­is­að­gerð sem hluta af COVID-við­brögð­um. Hvernig sá styrkur verður liggur ekki enn fyr­ir. Það verður til dæmis áhuga­vert að sjá hvort að gerð verði skýr krafa um gegn­sætt eign­ar­hald og hvort nýt­ing á öðrum COVID-­rík­is­styrkjum muni drag­ast frá væntu fram­lagi til þeirra þriggja fjöl­miðla­fyr­ir­tækja sem nýttu sér hluta­bóta­leið­ina. 

En aug­ljóst er að ein­hver sér hag í því að fyr­ir­sjá­an­leiki í fjöl­miðla­rekstri sé eng­inn og að ástæða sé til að halda þessu leik­riti um mögu­legan vilja til að takast á við ástand­ið, sem staðið hefur frá árinu 2016, áfram.  

Erfitt er að draga aðra ályktun en þá að það sé vegna þess að við­kom­andi vilji hafa stærstu fjöl­miðla lands­ins áfram í tap­rekstri sem kallar á áfram­hald­andi fjár­fram­lög sér­hags­muna­að­ila, með til­heyr­andi nei­kvæðum áhrifum á lýð­ræð­is­lega umræðu og sam­keppn­is­að­stæður á fjöl­miðla­mark­að­i. 

Það er mjög mið­ur.