Stuttu eftir jól var ég beðin um að semja fjóra pistla um fram­tíð­ina til að flytja í útvarps­þætt­inum Víð­sjá. Mér fannst verk­efnið spenn­andi, en eftir á séð leysti ég það í nokkuð fyr­ir­sjá­an­legum ramma. Ég tal­aði um lofts­lags­breyt­ing­ar, mis­skipt­ingu og fals­fréttir og annað sem þótti eitt skipta máli þá – þá segi ég því bara jan­úar nú í ár er orðin for­tíð í þeim skiln­ingi að ég hugsa um hann í öðru tíma­bili en núið, maí­mánuð sama ár. Í skynjun minni eru gríð­ar­leg skil á milli þess­ara mán­aða, þó að þeir séu á einu og sama árinu. Þannig skil að allt sem ég sagði um fram­tíð­ina er í ein­hverjum skiln­ingi strax orðið úrelt. 

Fram­tíðin er alltaf öðru­vísi en við ímyndum okk­ur.

Mögu­legar breyt­ingar

Síð­ustu vikur og mán­uði hafa ótelj­andi raddir út um allan heim velt fyrir sér mögu­legum breyt­ingum sem far­sóttin kann að hafa á heim­inn. Sumir ræða helst heimskreppu sem eigi eftir að dýpka, aðrir þjást af svo ágengum heilsu­kvíða að þeim líður eins og fram­tíðin sé að ein­hverju leyti búin og nú sé bara að reyna að tefja enda­lok­in. Svo eru það raddir sem vilja nýta COVID-19 til að gagn­rýna hluti eins og alþjóða­væð­ingu, Evr­ópu­sam­bandið og annað alþjóða­sam­starf, hinar ýmsu stofn­anir og svo fram­veg­is. Sumir vilja um leið ýta undir lýð­hyggju og þjóð­ern­is­hyggju, í versta falli mylja undan frjáls­lyndri lýð­ræðis­virkni í nafni neyð­ar­á­stands, nokkuð sem er auð­veld­ara að fram­kvæma en að end­ur­heimta og hætta á að slík hugsun gæti haft miður góð áhrif á fram­tíð­ina. 

Ein­hverjir leggja tákn­ræna merk­ingu í far­sótt­ina, á þann hátt að hún lýsi upp van­kant­ana í sam­fé­lags­gerðum heims­ins: marg­flók­inni og djúp­stæðri stétta­skipt­ingu, gild­is­mati í heimi sem stjórn­ast af auð­valdi, væru­kærð okkar í lofts­lags­málum o.s.frv. Sumir segja jafn­vel að nú verði margt í per­sónu­legu lífi fólks skýr­ara, svo það öðlist vissu til að gera grund­vallar breyt­ingar á lífi sínu. Þeir, sem ljá atburð­unum merk­ingu af þessum toga, vilja margir nýta það til að lýsa upp veg­inn fyrir umbreyt­ing­ar, betri heim og líf­væn­legri fram­tíð.  

Jú, og ófáir skilja ástandið til marks um að það geti skerpt sam­líðan og sam­kennd okkar með öldruð­um, veik­um, fátækum og fólki í leit að alþjóð­legri vernd. Dæmi um það er þýsk kunn­ingja­kona sem póstaði á Face­book: Dag­inn sem þú byrjar að hamstra dósamat, ótt­ast um börnin þín, líf þitt og líf þinna nánustu, og hræð­ast nágranna þína, þá fyrst ertu fær um að byrja að skilja dag­legt líf flótta­fólks. 

Vald­efl­ing að ljá kaosi merk­ingu

Raunar hugs­aði ég eitt­hvað svipað um dag­inn, þar sem ég á vin­konur sem eiga lang­veik börn, en ástandið fékk mig til að hugsa að svona hefur líf þeirra verið árum sam­an, þær hafa þurft að búa við sótt­kví, stans­lausar var­úð­ar­ráð­staf­anir og sker­andi með­vit­und um fall­valt­leika, van­mátt og örþunn skilin á milli lífs og dauða. Óvissan um fram­tíð­ina er þeirra dag­lega brauð, svo orðið for­dæma­laust er ef til vill ekki orðið sem þær nota nú jafn oft og margir aðr­ir. 

Þetta er for­dæma­laust ástand, heyrum við sagt í sífellu, en er það alfarið for­dæma­laust? Fer það ekki nokkuð eftir skiln­ingnum sem við leggjum í það?

Að ein­hverju leyti er það undir okkur sjálfum komið hvaða merk­ingu við leggjum í þetta ástand og þessa atburði – og áhrif þeirra á ver­öld­ina. Við sjáum reyndar ekki ennþá fyrir end­ann á þessu, sem er kannski hæpið að tala um sem ástand í ein­tölu því það sem er að ger­ast og á eftir að ger­ast er svo síbreyti­leg­t. 

Nú er langt í frá að við vitum hvert veru­leik­inn stefn­ir, veira þessi virð­ist vera komin til að vera um langa hríð og aðgerðir háþró­aðra nútíma­sam­fé­laga gegn henni, eru, þrátt fyrir allt hug­vitið og tækn­ina, for­dæma­laus­ar. 

Á nútíma­skeið­inu sem við þekkjum eru raunar aðgerðir sam­fé­lag­anna for­dæma­laus­ar, fremur en far­sóttin sem slík. Víða fel­ast þær í því sem sér­fræð­ingar og reikni­líkön telja að sé mögu­lega skásti mögu­leik­inn í stöð­unni, hverju sinni, en þó ekki með vissu. 

Radd­irnar og merk­ing­arnar sem þær leggja í atburð­ina eru fleiri en ég nefndi og þær hafa tek­ist á um merk­ing­una sem eigi eða eigi ekki að leggja í atburð­ina. En kannski felst kjarni máls­ins einmitt í þessum átökum um hvaða merk­ingu við getum mögu­lega lagt í ástand sem við segjum vera for­dæma­laust. 

Þegar ég hef haldið fyr­ir­lestra um skap­andi skrif hef ég reynt að miðla því að skrif séu vald­efl­andi að því leyti að þau eru tæki til að ljá veru­leik­anum merk­ingu – út frá eigin skynj­un. Þannig má greina veru­leik­ann með skap­andi hugsun – sem stækkar hann. Og þannig má ljá því til­gang, því sem virð­ist með öllu til­gangs­laust, jafn­vel að það eyði til­gang­i. 

Og nú eru þannig tímar að það getur hjálpað okkur að stuðla að betri heimi, ef við erum óhrædd við að leggja upp­byggj­andi merk­ingu í atburða­rás sem virð­ist vera óskilj­an­leg. Um leið verður hún aðeins skilj­an­legri, af því við sjálf tökum okkur vald til að skilja hana á for­sendum okk­ar, ljá henni merk­ingu og vinna út frá þeirri merk­ing­u. 

Sam­fé­lagið lifir en þú deyrð

Nú kann þetta að hljóma svo­lítið rugl­ings­lega. En! 

Fyrst kemur hug­sýn­in, efnið fylgir á eft­ir. Því styrk­ari sem við erum að ljá því sem er að ger­ast merk­ingu, því meiri stjórn öðl­umst við – held ég, án þess að vilja með nokkru gera lítið úr hörm­ung­un­um, sorg­inni og von­leys­inu sem svo margir út um allan heim eru að upp­lifa í þessum töl­uðu orð­um. Ég held að ef við leyfum okkur að horfa þannig á COVID-19 að það í raun og veru lýsi upp brotnar lamir í sam­fé­lög­um, væru­kærð í lofts­lags­mál­um, stóra hópa sem hafa verið stimpl­aðir sem HINIR frekar en við, hættu­lega stétta­skipt­ingu og þar fram eftir göt­um, þá efl­umst við í leið­inni í því að sjá til­gang í ham­för­unum og eygja færi í upp­lausn­inni, og getum unnið að því að sá til­gangur verði til ein­hvers. Umbóta í fram­tíð­inn­i. 

Við getum ákveðið að fíflefl­ast í and­anum til að gera raun­veru­legar breyt­ingar og reyna að bæta veru­leika þeirra sem upp­lifa ekki aðeins von­leysi nú heldur þekkja ekk­ert annað í líf­inu sökum fátækt­ar, bágra aðstæðna og heilsu­leys­is. Alla­vega eru meiru líkur á því að svo megi verða, ef við trúum á merk­ing­una. 

Trúum á umbreyt­inga­kraft­inn. 

Mátt hug­sýn­ar­inn­ar. 

Fram­tíðin getur þannig tekið á sig mynd merk­ing­ar­innar sem við leggjum í fram­vind­una. 

Í augna­blik­inu er ágeng spurn­ing: Hvort er hættu­legra að vera hræddur eða ekki hrædd­ur? 

Ef við ótt­umst aðeins, sjáum aðeins það hrika­lega og gefum fyr­ir­fram upp von um að eitt­hvað annað en normalís­er­ing geti komið út úr öllu þessu eða trúum að við séum með öllu van­máttug að gera breyt­ing­ar, þá er hættar við að veru­leik­inn verði sá. 

Að fram­tíðin verði það sem við ótt­umst. 

Þetta má líka yfir­færa yfir á efna­hags­leg áhrif. Ef við hættum að þora að eyða, skapa, flæða, versla og gera samn­inga, þá er við­búið að veru­leik­inn þreng­ist enn frekar, kreppan verður ennþá dýpri. 

Svo mikið veltur á hug­sýn okkar allra. 

Ef við hins vegar trúum að við getum stemmt stigu við svo mörgu, að við séum ekki van­máttug í lofts­lags­málum eða því að spyrna gegn mis­rétti o.s.frv., þá er mun lík­legra að okkur tak­ist að mjakast í rétt­ari átt.

Síð­ustu vikur höfum við horft upp á að á önnur Vest­ur­lönd hafa þurft að vísa frá þeim elstu og veikustu, í nafni björg­un­ar­að­gerða fyrir sam­fé­lagið í heild; allt í einu er eins og frum­stæð praktík ráði ferð­inni, þeir yngri fá lækn­ingu og þeir sem meiri von er til að bjarga en hinir ekki, þannig að læknar eru settir í þá stöðu að taka ómann­eskju­legar ákvarð­an­ir. Svo margir hafa dáið í rúmunum heima hjá sér því sam­fé­lagið þarf að bjarga sér frekar en þeim. Kannski má segja að þeim sé fórnað fyrir hags­muni fjöld­ans, hent útbyrðis svo skipið fái siglt. 

Þetta eitt hefur vakið mann til umhugs­unar um hvernig ásýnd sam­fé­laga, meira að segja þró­aðra vel­ferð­ar­sam­fé­laga, getur virst örugg­ari en hún er í raun og veru. Síð­ustu vikur höfum við fylgst með ólíkum aðgerðum stjórn­valda í ólíkum löndum og svo virð­ist sem víða hafi of margir dáið vegna van­getu til að takast á við ástand­ið. Þá gæti fólk skynjað að kjörnir full­trúar hafi öðl­ast vald yfir lífi og dauða kjós­enda sinna, skynjun sem gæti breytt hvernig við hugsum skipan mála til fram­tíð­ar. 

Þetta er bara vanga­velta, en atburð­irnir kveikja ófáar vanga­velt­ur. 

Það má spyrja sig

Nú er við­búið að fleiri en áður, hér og þar um heim­inn, eigi eftir að spyrja sig ólíkra spurn­inga á borð við: 

Hversu vel þjónar efna­hags­kerfi heims­ins í raun og veru fólki? Eða núver­andi efna­hags­kerfi þjóð­ríkj­anna? Fólk spyr sig: Eru und­ir­stöður virkni kerf­is­ins þannig að það þjóni almenn­ingi nægi­lega eða er kerfið of mikið hugsað í þágu stór­fyr­ir­tækja og sér­hags­muna?

Fyrst veirunni tókst það sem aðgerðasinnum í lofts­lags­málum hefði ekki tek­ist á fjöru­tíu árum, eins og sagði ein­hver stað­ar, að stöðva flug heims­ins og slökkva á meng­andi iðn­aði – eru þá meiri aðgerðir ger­legar en við töldum okkur trú um? 

Hversu margir hafa haft atvinnu sem reynd­ist miklu óör­ugg­ari og gagns­laus­ari en þeir gerðu sér grein fyr­ir? Ein­hvers staðar las ég grein eftir fræð­ing sem sagði ástandið lýsa upp hversu mikið af fólki vinnur störf sem eru í raun og veru gagns­laus fyrir sam­fé­lagið – og slíkar pæl­ingar tengj­ast pæl­ingum um fjórðu iðn­bylt­ing­una, en þær kveikja vissu­lega spurn­ing­ar. Um leið má segja að veiran hafi lýst upp mik­il­vægi ann­arra starfa, svo um mun­i. 

Þá má spyrja hversu vit­ur­legt það er að leggja svo mikið traust á eina atvinnu­grein eins og ferða­manna­iðn­að­inn? 

Hvernig eigum við eftir að hugsa um mat­væla- og lyfja­ör­yggi í fram­tíð­inni?

Mun fólk fram­vegis vinna og funda meira raf­rænt og spara sér ferð­ir, með til­heyr­andi umhverf­is­á­hrif­um? 

Hvaða áhrif á það eftir að hafa á börn að hafa verið lokuð inni vikum og mán­uðum sam­an, víða í litlum íbúðum með tak­mörk­uðu útsýni, jafn­vel við erf­iðar heim­il­is­að­stæð­ur? Á það eftir að marka atferli kyn­slóð­ar­?  

Hversu mikið má mann­úðin sín í raun og veru þegar flótta­fólk, fátækir, heilsu­tæpir og aldrað fólk er svo víða skilið eftir til að deyja? Er kom­inn tími til að við hugsum um mannúð sem auð­magn, eitt­hvað sem geti stuðlað að vexti almanna­hags (svo ég bregði aðeins á leik með orðið hag­vöxt)? 

Hvernig eigum við eftir að hugsa um opin landa­mæri eftir aðgerðir síð­ustu vikna? Og hvaða áhrif eiga þessir atburðir eftir að hafa á hug­myndir um alþjóða­sam­starf? 

Ég rakst á kvót eftir banda­ríska sam­fé­lags- og menn­ing­arrýn­inn Susan Sontag þar sem hún sagði hug­hrif fólks tengja saman pestir og hið erlenda. Við hugsum um spænsku veik­ina, Napolí-veik­ina, Kína­veik­ina o.s.frv. ... og þetta segir hún til marks um að við skynjum pestir og hið erlenda í einni og sömu andrá. 

Hvaða áhrif hafa þá aðrir eins atburðir á hug­renn­inga­tengsl almenn­ings? Munu þeir með tím­anum ýta undir öfga­full þjóð­ern­is­öfl? Ef skynjun fólks segir því að pestin komi ávallt að utan ...

Ótti við hið erlenda getur búið til ógn úr sjálfum sér, stuðlað að inni­lok­un, átök­um, skorti á mann­úð, jafn­vel stríð­i. 

Nú reynir á hug­sýn­ina, á svo mörgum svið­u­m. 

Nú þegar við vitum við ekki hvað er framund­an. Hvernig á heim­ur­inn eftir að fún­kera næstu árin? Hvað ger­ist eftir fimmt­ánda júní? Hversu margar eða jafn­vel engar til­tak­an­legar bylgjur af COVID-19 á íslenskt sam­fé­lag á eftir að fara í gegn­um? Hvert verður umfang þeirra? Hver verða áhrif atburða erlendis á okk­ur? Hversu vel getur hag­kerfi okkar fún­kerað þegar vist­kerfi hag­kerfa heims­ins hefur hægt á sér svo um mun­ar? 

Þá er því brýnna að við þorum að hugsa um allar þessar spurn­ingar af ábyrgð og víð­sýni, og raunar miklu fleiri spurn­ing­ar. Að við leyfum okkur að hugsa upp á nýtt, ljá hrær­ing­unum merk­ingu; þá merk­ingu að veiran lýsi upp það sem má betur gera, og trúa á merk­ing­una, til að hún megi raun­ger­ast í fram­tíð­inni. Þá getur fram­tíðin orðið góð og betri en for­tíð­in.

Ein­hver sagði við mig, heim­ur­inn verður bara aftur eins og hann hefur alltaf ver­ið. Fólk sagði líka í Hrun­inu að allt myndi breytast, svo varð það bara samt. Allt normalíser­ast, fólk breyt­ist ekki. 

En! Sumt breytt­ist vissu­lega eftir Hrun­ið, þó svo margt hafi farið í sama far­ið. Og kannski er þessi hugs­un­ar­háttur var­huga­verð­ur, því hann kemur í veg fyrir að við nennum að hugsa og eygja nýja mögu­leika. 

Við erum öll ger­end­ur, þátt­tak­end­ur, í að skapa hug­sýn fyrir fram­tíð­ina. Í því felst ábyrgð okk­ar. Á tímum sem reyna fyrst og fremst á hug­sýn okk­ar.