Þú mátt sitja til klukkan ell­efu á mat­sölu­stað, en ef þú ferð í strætó áttu að vera með grímu. Þú mátt fara í rækt­ina þar sem sviti þyrl­ast af fólki að ham­ast á tækjum en um leið áttu að halda tveggja metra fjar­lægð við aðrar mann­eskj­ur. Und­an­farið hefur manni helst skilist á yfir­völdum að ferða­menn smiti ekki aðra af þess­ari dul­ar­fullu veiru, en þó aðeins ferða­menn frá sumum lönd­um, því ein­hverjir telj­ast vera frá óör­ugg­ari lönd­um. Samt ekki ferða­menn frá til dæmis Þýska­landi, fjöl­mennri umferð­aræð í miðri Evr­ópu, en Þýska­land telst víst öruggt land, í augna­blik­inu.

Ofan­verð upp­taln­ing er hluti af þeim mis­vísandi skila­boðum sem ég reyni að átta mig á þessa dag­ana. Svo var það í vik­unni að ég las frétt um að fjöl­miðlar í Sví­þjóð sættu nú gagn­rýni fyrir að hafa ekki staðið undir hlut­verki sínu og verið nógu gagn­rýnir þegar hin svo­kall­aða sænska leið var farin í Sví­þjóð. 

Svo maður spyr sig: Eru íslenskir fjöl­miðlar nógu gagn­rýn­ir?

Eða, getur verið að það loði við fjöl­miðla að vilja sýna sam­stöðu í aðstæð­um, sem eru okkur öllum fram­andi, með því að valda ekki óróa með of ögrandi spurn­ingum eða dýpri grein­ing­um? Ég veit það ekki, en ég veit þó að mér finnst vanta tölu­vert upp á að verið sé að greina nóg af við­miðum og vend­ingum sem við virð­umst nú knúin til að beygja okkur hratt und­ir. Ég rabb­aði um þetta við einn vin minn, sem er hægri sinn­aður hag­fræð­ingur en velkt­ist samt í sömu vanga­veltum og ég eftir að hafa heyrt talað um ásætt­an­lega áhættu, eftir að ný staða kom upp í vik­unni.

Hvað eiga ráða­menn við með því þegar talað er um ásætt­an­lega áhættu? veltum við fyrir okk­ur.  

Hættu­lega raun­veru­legur fárán­leiki

Þegar ég var rúm­lega tví­tug var þessi vinur að skrifa rit­gerð í hag­fræði­námi sínu og bað mig um að lesa hana yfir. Eftir lest­ur­inn við­ur­kenndi ég að hafa ekki skilið neitt í henni en samt fund­ist rök­leiðslan sann­fær­andi; frekar skrýtið að lesa eitt­hvað óskilj­an­legt en láta samt sann­fær­ast.

Þá sagði hann: Þú þarft ekki að skilja neitt. Þetta þarf bara að vera á vatns­heldri íslensku.

Mig rámar í að megnið af þess­ari rit­gerð hafi hljó­mað á þessa leið: Ef BXY leiðir til ÖVI með hlið­sjón af áður­nefndum afleiðum er rök­studd CCQA næsta breyta ...  Ég man ekk­ert hvað stóð þarna og ég hef aldrei til­einkað mér hag­fræði­legt tungu­tak, ég er að bulla, en þyk­ist þó muna að svona hafi rit­gerðin komið mér fyrir sjón­ir.

En þegar vin­ur­inn var að velta hug­tak­inu ásætt­an­leg áhætta fyrir sér, þá varð mér hugsað til gömlu rit­gerð­ar­innar hans, óskilj­an­legu rök­vís­innar í henni, og um leið hugs­aði ég um Daniil Kharms, hinn rúss­neska skálda­meist­ara fárán­leik­ans, sem kunni svo vel að leika með essens­inn í því óskilj­an­lega og er sagður hafa búið yfir full­komnu virð­ing­ar­leysi fyrir við­teknum hug­mynd­um; fárán­leik­inn var þó svo sannur í Sov­ét­ríkj­unum á þeim tíma að hann dó úr hungri á spít­ala í Lenín­grad, þar sem hann var fangi – en nýverið kom út á íslensku örsögu­verk hans Gamlar konur detta út um glugga. 

Í spjalli okkar spurði vin­ur­inn: Er ein­hver búinn að greina hvað felst í ásætt­an­legri áhættu? Var búið að afmarka merk­ing­una fyrir aðgerð­irn­ar? Er til sund­ur­liðað plagg þar sem er farið í hvað felst í óásætt­an­legri áhættu ann­ars vegar og hins vegar ásætt­an­legri áhættu? Eru fjöl­miðlar til dæmis búnir að greina hvaða áhætta felst í versta falli – og í besta falli – við þá ákvörðun að standa að hlut­unum eins og er núna gert, og hafa landið opið á þann hátt sem það hefur ver­ið. Er ein­hver staðar búið að fara í saumana á því hversu háan fórn­ar­kostnað sam­fé­lagið er til­búið að greiða og hvers eðlis hann á að vera, umfram ann­að?

Gamlar konur detta út um glugga, var ég næstum því búin að svara, í ábúð­ar­fullum tón. Og ef hann hefði hváð hefði ég getað sagt: BXY er ÖVI og þá veistu það! Eða bara: Eigum við að detta í það á góðum ressa og fara síðan með grímur í strætó heim? Og ég gæti síðan farið í sleik við túrista því hann smitar ekki ef hann kemur frá Þýska­landi!

Ég hefði líka getað sagt honum frá leik­list­ar­há­tíð í Berlín sem ég fór á snemma árs 2010 í leik­hús­inu Schaubühne en hátíðin var til­einkuð upp­lausn kerfa á þann hátt að öll verkin fjöll­uðu um kerfi í upp­lausn á einn eða annan hátt. Þetta var alþjóð­leg hátíð, haldin í kjöl­far upp­lausnar fjár­mála­heims­ins stuttu áður, og á rúmri viku horfði ég á að með­al­tali tvö til þrjú leik­rit á dag bundin þessu þema. Gegnum gang­andi, í ann­ars ólíku verk­um, var að orðin glutr­uðu niður inni­haldi sínu. Frasar urðu merk­ing­ar­laus­ir. Fólk not­aði orð sem það var hætt að skilja. Alvar­leg orð urðu hlægi­leg og öfugt. Orð sem eng­inn skildi urðu að við­teknum sann­leika – sem rugl­aði alla.

Stund­um, nefni­lega, þýða orð ekki neitt. Og stundum virð­ast þau standa fyrir meira en þau gera í raun og veru.

Hvað felst í orð­unum ásætt­an­leg áhætta?

Túristar á Tinder

Er ásætt­an­leg áhætta til dæmis móðir sem deyr frá barni af því að hún var með und­ir­liggj­andi sjúk­dóm? Er ásætt­an­leg áhætta að sjoppu­eig­andi verði gjald­þrota því að umferðin féll niður á hring­veg­in­um? Er ásætt­an­leg áhætta að kvik­mynda­tök­ur, sem kosta hund­ruð millj­óna, fari í vaskinn af því að allt í einu verður að hætta tök­um? Er ásætt­an­leg áhætta að menn­ing­ar- og tón­list­ar­há­tíðir sem hafa verið í bígerð mán­uðum saman falli allt í einu nið­ur? Er ásætt­an­leg áhætta að fólk sem var orðið heilsu­tæpt í vor út af inni­lokun þurfi nú að loka sig aftur inni – hvað segja lýð­heils­u­rann­sóknir um það? Er ásætt­an­leg áhætta að stórir vinnu­staðir eins og leik­húsin þurfi að vera lok­að­ir? Er ásætt­an­leg áhætta að að fríl­ans­ar­ar, lista­menn og frum­kvöðlar í sam­fé­lag­inu geti ekki haft nein við­mið að leið­ar­ljósi í frum- og atvinnu­sköpun sinni – og öflun lífs­við­ur­væris – ef það á að opna og loka öllu á víxl? Er ásætt­an­legt að stór hluti af þjón­ustu­störfum glutrist nið­ur? Og, er vit í að telja að tugir þús­unda ferða­manna vegi efna­hags­lega á móti sam­fé­lags­legri lömun sem verður þegar þarf að loka öllu?

Ég veit það ekki en um leið held ég að tím­arnir séu þannig að við þurfum öll að hugsa gagn­rýnið um leið og við stöndum sam­an. Við þurfum að skilja inni­hald orð­anna sem eru not­uð, til að geta greint og borið saman mögu­leika í for­dæma­lausum aðstæð­um. Því ráða­menn eru líka í for­dæma­lausum aðstæð­um.

Hvað er ger­legt?

Ráða­menn, eins ágætir og þeir kunna að vera, eru líka bara mennskir; sumir hverjir atvinnupóli­tíkusar sem hafa aldrei reynt á eigin skinni hvað það er að vera fríl­ans­ari í harki eða reka eigið fyr­ir­tæki í áhættu­sömum aðstæð­um. Eitt er að setja óhemju háa upp­hæð í að laða sem flesta ferða­menn til lands­ins, til að hand­keyra ferða­þjón­ust­una sem hag­fræði­vinur minn taldi hafa verið um 8% af þjóð­ar­fram­leiðsl­unni, en ekki má gleyma að sköp­un­ar­mátt­ur­inn hér inn­an­lands, í alls­konar ólíkum grein­um, fyr­ir­tækjum og fram­kvæmd­um, er fjöregg­ið.

Raunar hafa Íslend­ing­arn­ir, sem flæða á milli landa, helst smit­að, þó að nú sé búið að rekja veiruna til a.m.k. eins ferða­manns. En það að halda því fram að ferða­menn smiti ekki hljómar eins og öfugur ras­ismi. Því ekki eru ferða­menn úr öðru efni en við, fyrir nú utan að skimun dugir ekki alltaf til. Ferða­menn sofa hjá Íslend­ingum (já, sumir eru á Tind­er), þeir borða með Íslend­ing­um, þeir gera líka það sem við gerum – alla­vega geri ég það í útlönd­um.

Samt er þetta ekki spurn­ing um að opna ekki landið – að loka því alfarið er líka ófýsi­legur val­kostur – heldur hvernig er staðið að því og þar vand­ast mál­in. Á að skima alla eða og þá hversu oft, eða setja fleiri eða alla í sótt­kví? Hvað er ger­legt og hversu lengi?

En þegar maður heyrir hluti eins og að það þurfi ekki að tékka á fólki frá Þýska­landi eða fra­s­ann um að ferða­maður smiti ekki, þá líður manni svo­lítið eins og Daniil Kharms, svo það reyn­ist strembið að halda í virð­ing­una fyrir við­teknum hug­mynd­um. 

Nýi Gleði­bank­inn

Í fyrri bylgju COVID-19 á Íslandi hjálp­aði sam­staðan í sam­fé­lag­inu; kunn­ug­leg Júró­visjón-­stemn­ing sveif yfir vötn­um, við sungum öll með Helga Björns og héldum okkur heima, nema þessi í heimapar­tí­unum sem löggan setti met í að stöðva ein­hverja helg­ina stuttu eftir að neyð­ar­á­stand var skollið á. Þrí­eykið varð nýi Gleði­bank­inn og Kári Stef­áns­son var allt í einu orð­inn eins og ein af sögu­hetj­unum í Harry Potter sem var stöðug ávítt fyrir að standa ekki nógu mikið með góðu öfl­unum um leið og hún fórn­aði sér fyrir þau. Í stað­inn fyrir að fylgj­ast með Daða lenda kannski í öðru sæti í Júró­visjón fylgd­umst við með þremur hetjum og einni and­hetju sigr­ast á lífs­hættu­legri veiru, um stund­ar­sakir, og fannst við öll eiga okkar þátt í því, þessu meinta íslenska afreki – eins og var farið að lýsa af því.

Þessar for­dæma­lausu aðstæð­ur, eins og þær hafa verið kall­að­ar, hafa jú skollið svo skyndi­lega á að við erum dæmd til að gera mis­tök. Bara orðið for­dæma­laust segir okkur að það er sama hversu sér­frótt og klárt fólk er, þá hefur ekk­ert okkar verið áður í aðstöðu sem þess­ari. Og í for­dæma­lausu ástandi þurfum við sem aldrei fyrr á djúpum grein­ingum fjöl­miðla að halda, hlut­verk þeirra er bæði að halda okkur upp­lýstum svo við getum farið eftir fyr­ir­mælum yfir­valda, en um leið nógu upp­lýstum til að efast ef orðin fá skringi­legan hljóm. Við verðum að þora að gagn­rýna og spyrja ágengra spurn­inga, jafn­vel þó að við tökum séns­inn á að hljóma heimsku­leg eða tauga­veikluð. Ég hlýði Víði þegar ég segi þetta því í við­tali nýverið sagði hann: „Þessi umræða þarf að vera í gangi. Ég hef oft sagt það í þessu ferli að það hættu­leg­asta sem getur gerst fyrir okkur í svona krísu­stjórnun er að allir verða bara sam­mála okk­ur. Að við förum að spila ein­hvern leik án þess að nokkur spyrji okkur spurn­inga. Það væri mjög vont.“