Efna­hags­legar afleið­ingar Covid-krepp­unnar leggj­ast með meiri þunga á sum­a ­þjóð­fé­lags­hópa en aðra. Raunar eru það einkum þeir sem missa vinn­una, að fullu eða hluta, sem bera þyngstu byrð­arnar núna – ásamt þeim sem veikj­ast illa. Aukn­ing atvinnu­leysis er alla jafna mest hjá fólki í tekju­lægri hóp­unum (sjá um­fjöllun Kjarn­ans um það hér, og gögn Vinnu­mála­stofn­unar hér).

Almennt er það svo í efna­hags- og fjár­málakreppum í heim­inum að lægst ­laun­uðu hóp­arnir finna mest fyrir kjara­skerð­ingum og auknum þreng­ingum á kreppu­tím­um. Um rann­sóknir á því má lesa í nýlegri bók sem ég og nokkrir kollegar mínir birtum í fyrra hjá Oxford Uni­versity Press (Welfare and the Great Recession: A Comparative Study).

Þeir rík­ustu og fólk almennt sem heldur fullri vinnu og fullum launum hafa það hins vegar ágætt. Raunar hafa þeir allra rík­ustu í heim­inum aukið eignir sín­ar gríð­ar­lega, eða um fjórð­ung, frá upp­hafi Covid-krepp­unnar – sem er auð­vit­að ­með miklum ólík­indum (sjá góða umfjöllun Þórðar Snæs um það hér).

Þeir betur settu halda sínu og þeir allra rík­ustu bæta við sig, en sumir þeirra verr ­settu verða fyrir auknum þreng­ing­um.

Það þýðir auð­vitað að ójöfn­uður eykst.

Vel­ferð­ar­kerfið vinnur gegn auknum ójöfn­uði

Öflug vel­ferð­ar­kerfi og aðgerðir stjórn­valda skipta hins vegar miklu til að vega á móti aukn­ingu ójafn­aðar í kreppu. Á Norð­ur­löndum búum við að öfl­ug­um vel­ferð­ar­kerfum sem verja fólk gegn kjara­skerð­ingum í krepp­um. Nú eru það at­vinnu­leys­is­bóta­kerfin og heil­brigð­is­kerfin sem mest reynir á.

Í Banda­ríkj­unum og öðrum ensku­mæl­andi löndum eru opin­beru vel­ferð­ar­kerf­in veik­ari og veita því minni brjóst­vörn. Lág­launa­fólk þar stendur því verr að vígi á kreppu­tíma. Þar mun ójöfn­uður aukast meira í Kovid-krepp­unni en áNorð­ur­lönd­um.

Þar sem stjórn­völd taka betur til hend­inni og auka varnir vel­ferð­ar­kerf­anna er veitt við­nám gegn aukn­ingu ójafn­að­ar, t.d. með því að styrkja trygg­ing­ar­vernd at­vinnu­leys­is­bóta og veita annan stuðn­ing við fórn­ar­lömb krepp­unn­ar.

Það eru mik­il­vægar mót­væg­is­að­gerðir gegn auknum ójöfn­uði.

Lífs­kjara­samn­ing­ur­inn vinnur gegn auknum ójöfn­uði

Lífs­kjara­samn­ing­ur­inn frá 2019 verkar á svip­aðan hátt og vel­ferð­ar­kerf­ið. Hann ­vegur gegn auknum ójöfn­uði í krepp­unni.

Launa­hækk­anir og helstu tengdu stuðn­ings­að­gerðir stjórn­valda (skatta­lækk­un, hækkun barna­bóta og auk­inn hús­næð­is­stuðn­ing­ur) koma nú hlut­falls­lega mest til lág­tekju­fólks. Þess vegna er afar mik­il­vægt að samn­ing­ur­inn haldi í gegn­um alla krepp­una.

Hann er mik­il­væg mót­væg­is­að­gerð gegn auknum ójöfn­uði.

Lífs­kjara­samn­ing­ur­inn dregur úr dýpt krepp­unnar

En lífs­kjara­samn­ing­ur­inn hefur einnig jákvæð áhrif á efna­hags­þró­un­ina, með því að örva inn­lenda eft­ir­spurn eftir vörum og þjón­ustu atvinnu­lífs­ins, með við­hald­i á kaup­mætti almenn­ings.

Kjara­samn­ing­ur­inn eykur því í senn rétt­læti og eflir efna­hag­inn á þann veg sem einn er til bjarg­ar: aukn­ing inn­lendrar eft­ir­spurnar með við­haldi kaup­máttar og örv­un­ar­að­gerðum stjórn­valda.

Því miður er einn geiri atvinnu­lífs­ins, ferða­þjón­usta og tengdar grein­ar, í meiri ­vanda en aðrar atvinnu­grein­ar. Þar störf­uðu flestir þeirra sem misst hafa vinn­una (einkum lág­launa­fólk, erlent vinnu­afl, ungt fólk, kon­ur).

Stuðn­ings­að­gerðir stjórn­valda og banka milda ástandið þar eftir megni, en sig­ur á veirunni þarf til að fá end­an­lega lausn á vanda ferða­þjón­ust­unn­ar. Stjórn­völd ­styðja þó við fyr­ir­tæki í ferða­þjón­ustu svo þau verði til taks er upp­sveiflan hefst á ný, en atvinnu­leys­is­bætur þurfa að styðja betur við starfs­fólkið sem mis­sti vinn­una. Ný atvinnu­tæki­færi þurfa þó líka að koma til. 

Lífs­kjara­samn­ing­ur­inn hefur þannig bæði félags­leg og efna­hags­leg áhrif til góðs.

Hann vegur gegn aukn­ingu ójafn­aðar og styrkir efna­hag­inn.

Stjórn­völd hafa lyk­il­inn að lausn­inni

Stjórn­völd hafa vissu­lega lagt sitt af mörkum til að milda áhrif krepp­unnar (t.d. ­mót­væg­is­að­gerðir fyrir atvinnu­líf­ið, við­hald vel­ferð­ar­kerf­is­ins, hluta­bætur til­ at­vinnu­lausra, leng­ing tíma­bils á tekju­tengdum atvinnu­leys­is­bót­um, við­hald lífs­kjara­samn­ings­ins). Allt hefur það skipt máli.

En betur má ef duga skal.

Sá afmark­aði hópur sem ber þyngstu byrðar krepp­unn­ar, þeir atvinnu­lausu, er nú í auknum mæli að fara á hinar alltof lágu flötu atvinnu­leys­is­bætur (289.510 kr. á mán­uði; 235.170 eftir skatt og frá­drátt).

Bæta þarf stöðu þeirra svo þeir geti staðið við skuld­bind­ingar sínar í gegn­um vet­ur­inn (af­borg­anir hús­næð­is­lána, leigu og fram­færslu fjöl­skyld­unn­ar). Rík­ið hefur góða fjár­hags­lega stöðu til að leggja meira til og bæta úr þessu.

Ýmsar leiðir má hugsa sér í því sam­bandi: t.d. gera flötu atvinnu­leys­is­bæt­urn­ar skatt­frjáls­ar; hækka þær a.m.k. að lág­marks­launum á vinnu­mark­aði – jafn­vel bara tíma­bund­ið; eða aðrar sér­sniðnar aðgerðir fyrir þá sem verst standa. Þá ­skiptir öflug atvinnu­stefna og nýsköpun einnig miklu máli.

Það er bæði rétt­látt og skyn­sam­legt að draga frekar úr vanda atvinnu­lausra.

Höf­undur er pró­fessor við HÍ og sér­fræð­ingur í hluta­starfi hjá Efl­ingu – stétt­ar­fé­lagi.